Küçük Ünlü Uyumu
Dudak uyumu, küçük ünlü uyumu gibi terimlerle de karşılanan düzlük yuvarlaklık uyumuna göre, Türkçe kelimelerde ilk hece ünlüsü düz (/a/, /e/, /ı/, /i/) ise, sonraki hecelerde yalnız düz ünlüler (/a/, /e/, /ı/, /i/) bulunur: atıştırmak, karanlık, egemenlik, eşitlik, ışıldamak, tırmık, iğnelik, itişmek. İlk hece ünlüsü yuvarlak (/o/, /ö/, /u/, /ü/) ise, ikinci hece ya düz geniş (/a/, /e/) ya da dar yuvarlak (/u/, /ü/) ünlü taşır: orman, dokunmak, sözleşmek, öncü, umursamak, utanç, gülümsemek, ütü vb. Bu kurala bakılarak şu sonuçlar da elde edilebilir:
a. Türkçe kelimelerde ilk hece dışında /o/ ve /ö/ ünlüleri bulunamaz.
b. Yuvarlak ünlülerden sonra /ı/, /i/ ünlüleri gelmez.
1. Bir kelimenin ilk hecesinde düz ünlü (a, e, ı, i) varsa sonraki hecelerde de düz ünlü bulunur: anlaşmak, yanaşmak, kayıkçı, ısırmak, ılıklaşmak, seslenmek, yelek, bilek, çilek.
2. Bir kelimenin ilk hecesinde yuvarlak ünlü (o, ö, u, ü) varsa bunu izleyen ilk hecede dar yuvarlak (u, ü) veya geniş düz (a, e) ünlü bulunur: boyunduruk, çocuk, odun, yorgunluk, yoklamak, vurmak, yumurta, özlemek, güreşmek, sürmek.
Küçük ünlü uyumuna aykırı bazı Türkçe kelimeler de vardır: avuç, avurt, çamur, kabuk, kavuk, kavun, kavur-, kavuş-, savur-, yağmur.
Küçük ünlü uyumu, alıntı kelimelerde aranmaz: aktör, alkol, bandrol, daktilo, doktor, horoz, kabul, kitap, konsolos, muzır, mühim, mümin, müzik, profesör, radyo, vakur.
Türkçe kelimeler genel olarak düzlük yuvarlaklık uyumuna girmekle birlikte, dudak ve diş-dudak ünsüzlerinden (/b/, /m/, /ç/, fal) sonra gelen dar ünlü yuvarlak olur, bu da uyumu bozar: kabuk, avuç, çamur, yağmur, karpuz, kavun vb. Bazı ekler [+ki, +(I) mtırak, +gil], bu uyuma girmez, -(ı)yor eki ise her zaman uyumu bozar: benimki (+), onunki (-), sarımtırak (+), morumtırak (-), kedigiller (-), turunçgiller (-); geliyor (-), okuyor (-), gülüyor (-).
Yabancı kökenli kelimelerin önemli bölümü düzlük-yuvarlaklık uyumuna girmez: radyo, müzik, atom, ozon, psikoloji, mühim, muzır, otobüs, masör, doktor. Ancak kimi kelimelerde sonradan uyum gerçekleşmiştir: zeytin <zeytu: n, çünkü <çunki, türkü <türki:, müşkül <muşkil.
Türkçe kelimelerde genel olarak her iki uyum birden bulunur. Bu da ünlülerin birbirini takip etme niteliklerini belirginleştirir. Bu nitelikleri bir çizelgede gösteriyoruz:
Uyarı: Önlük-artlık uyumu ve düzlük yuvarlaklık uyumu birbirinden farklı iki uyumdur. İlki ünlülerin çıkış yeriyle, ikincisi dudakların durumuyla ilgilidir. Bir uyuma girmeyen kelimenin diğerine de girmeyeceği düşünülmemelidir. Örneğin anne kelimesi önlük-artlık uyumuna girmediği hâlde düzlük yuvarlaklık uyumuna girer. Çamur kelimesinde ise tam tersi bir durum vardır.
Küçük ünlü uyumuna aykırı kelimelere getirilen ekler, kelimenin son ünlüsüne uyar: kavun-u, konsolos-luğ-u, mümin-lik, müzik-çi, yağmur-luk.
-ki aitlik eki yalnızca birkaç örnekte küçük ünlü uyumuna uyar: bugünkü, dünkü, öbürkü.
Ben bu büyük ünlü uyumunu ve küçük ünlü uyumunu düşünürken aklıma bir şey takıldı “Türkçe Dersim” süperdir ama bu kelime üstünde biraz takıldım.”Kemal” kelimesi aklı karıştırıyor.A harfi inceliyor ama kalın bir harf.Aklı karışan insan bu kelime büyük ünlü uyumuna uyuyor.Yani a harfi inceldiğine göre onu e gibi bakalım ama tabi öyle okumayın.İnşallah size bir yardımım dokunmuştur.
Kolay gelsin.
“Kemal” sözcüğü Arapça kökenli olduğu için büyük/küçük ünlü uyumuna uymaz dahası uyması da gerekmez. Yani yabancı kökenli sözcüklerde uyum kuralı aranmaz.
Çok güzel.
Ben hiç anlamadım bunu.
Ohhh çok güzel site ödevime çok yardımcı oldu bu siteyi kim yapmışsa allah razı olsun.
Helal olsun çok güzel herşeyi burdan yapıyorum.
Çok güzel yazılmış ödevime çok yardımcı oldu.
Çok iyi bir site.
Aynı şeyi düşünüyorum.
Ya bu konuyu anlamadım ben çok karıştırıyolar olayı bir şeyi bin kere tekrar ediyolar.