Dudak uyumu, küçük ünlü uyumu gibi terimlerle de karşılanan düzlük yuvarlaklık uyumuna göre, Türkçe kelimelerde ilk hece ünlüsü düz (/a/, /e/, /ı/, /i/) ise, sonraki hecelerde yalnız düz ünlüler (/a/, /e/, /ı/, /i/) bulunur: atıştırmak, karanlık, egemenlik, eşitlik, ışıldamak, tırmık, iğnelik, itişmek. İlk hece ünlüsü yuvarlak (/o/, /ö/, /u/, /ü/) ise, ikinci hece ya düz geniş (/a/, /e/) ya da dar yuvarlak (/u/, /ü/) ünlü taşır: orman, dokunmak, sözleşmek, öncü, umursamak, utanç, gülümsemek, ütü vb. Bu kurala bakılarak şu sonuçlar da elde edilebilir:

a. Türkçe kelimelerde ilk hece dışında /o/ ve /ö/ ünlüleri bulunamaz.
b. Yuvarlak ünlülerden sonra /ı/, /i/ ünlüleri gelmez.

1. Bir kelimenin ilk hecesinde düz ünlü (a, e, ı, i) varsa son­raki hecelerde de düz ünlü bulunur: anlaşmak, yanaşmak, kayıkçı, ısırmak, ılıklaşmak, seslenmek, yelek, bilek, çilek.

2. Bir kelimenin ilk hecesinde yuvarlak ünlü (o, ö, u, ü) varsa bunu izleyen ilk hecede dar yuvarlak (u, ü) veya geniş düz (a, e) ünlü bulunur: boyunduruk, çocuk, odun, yorgunluk, yoklamak, vurmak, yumurta, özlemek, güreşmek, sürmek.

Küçük ünlü uyumuna aykırı bazı Türkçe kelimeler de vardır: avuç, avurt, çamur, kabuk, kavuk, kavun, kavur-, kavuş-, savur-, yağmur.

Küçük ünlü uyumu, alıntı kelimelerde aranmaz: aktör, alkol, bandrol, daktilo, doktor, horoz, kabul, kitap, konsolos, muzır, mühim, mümin, müzik, profesör, radyo, vakur.

Türkçe kelimeler, genel olarak, art (kalın) sıradan ünlü taşıyan kelimeler ve ön (ince) sıradan ünlü taşıyan kelimeler olmak üzere iki gruba ayrılabilir. Literatürde büyük ünlü uyumu, kalınlık-incelik uyumu, dil uyumu gibi terimlerle de karşılanan önlük-artlık uyumuna göre, Türkçe kelimelerin ilk hecesinde ön ünlü (/e/, /i/, /ö/. /ü/) varsa sonraki hecelerde yine bir ön ünlü (/e/, /i/, /ö/, /ü/); ilk hecede art ünlü (/a/, /ı/, /o/, /u/) varsa sonrakilerde de art ünlü (/a/, /ı/, /o/, /u/) bulunur: güzel, köprü, kara, acı, orman, oyun vb.

Bir kelimenin birinci hecesinde kalın bir ünlü (a, ı, o, u) bulunuyorsa, diğer hecelerdeki ünlüler de kalın; ince bir ünlü (e, i, ö, ü) bulunuyorsa diğer hecelerdeki ünlüler de ince olur: adım, ağız, ayak, boyun, boyunduruk, burun, dalga, dudak, duvak, kırlangıç; beşik, bilezik, gelincik, gözlük, üzengi, vergi, yüzük. Buna büyük ünlü uyumu adı verilir.

Büyük ünlü uyumuna aykırı bazı Türkçe kelimeler de vardır: anne, dahi, elma, hangi, hani, inanmak, kardeş, şişman.

Bu uyuma göre, kelimeler ek alırken, ekin ünlüsünü kelimenin son hecesindeki ünlü tayin eder: Türk+çe, ata+mız, ev+ler, gemi+de, oku-(y)acak, geç-miş.

Oluşumları sırasında ses yolu açık bulunan, bu nedenle herhangi bir engelle karşılaşmayan, takıntıya uğramayan seslere ünlü denir. Ünlüler Türkçede tek başlarına söylenebilen ve hece kurabilen seslerdir: o, a-cı, ö-de-mek, i-ki vb. İstanbul ağzına dayalı ölçünlü Türkiye Türkçesinde 8 ünlü sesbirim vardır ve bunlar alfabede birer harfle gösterilir: /a/, /e/, /ı/, /i/, /o/, /ö/, /u/, /ü/. Türkçede ünlülerin söyleyişte farklılaşan ancak anlam ayırt etmeyen ses değişkeleri (allofon) olmakla birlikte, bunlar yazıda ayrı işaretlerle gösterilmez: [á], [ė] vb.

Ünlülerin belli başlı özellikleri şunlardır:

– Ağzın açık durumunda (yani ses yolu açıkken), hiçbir engelle karşılaşmadan çıkan seslerdir.
– Tek başlarına ve uzun ünlü gibi (iki ünlü değerinde) telâffuz edilirler.
– Türkçede 8 tane ünlü vardır: a e ı i o ö u ü
– Kalın ünlüler, dilin geriye çekilmesiyle; ince ünlüler, dilin ileri doğru itilmesiyle oluşur.
– Dudaklar düz durumdayken çıkan ünlüler düz; büzülüp yuvarlaklaşmış durumdayken çıkan ünlüler de yuvarlak ünlüdür.
– Alt çenenin açık ve ağız boşluğunun geniş durumunda çıkan ünlüler geniş; alt çene az açık ve ağız boşluğu darken çıkan ünlüler de dar ünlüdür.

Ayrıca kimi yayınlarda anlam ayırıcılığı söz konusu edilen bir ön a sesi vardır, yar “uçurum“, yar “sevgili“. Bu ünlülerden bazılarının özellikle yabancı dillerden kopyalanan kelimelerde uzun şekillerine de rastlanır: /a: /, /e: /, /i: /, /u: / gibi. Türkçedeki ünlü sesbirimler çeşitli ölçülere göre sınıflandırılır:

1. Oluşum/Boğumlanma Noktalarına Göre: Ağız boşluğunun ön kısmında oluşan ünlülere ön ünlü, arka kısmında oluşanlara ise art ünlü denir. Kaynaklarda art ünlüler için kalın, ön ünlüler için ince terimleri de kullanılır. Ön ünlüler oluşurken dil ileri doğru itilirken, art ünlülerin oluşumunda geriye çekilir. Ön ünlüler /e/, /i/, /ö/, /ü/, art ünlüler ise /a/, /ı/, /o/, /u/ sesleridir.