Büyük Ünlü Uyumu
Türkçe kelimeler, genel olarak, art (kalın) sıradan ünlü taşıyan kelimeler ve ön (ince) sıradan ünlü taşıyan kelimeler olmak üzere iki gruba ayrılabilir. Literatürde büyük ünlü uyumu, kalınlık-incelik uyumu, dil uyumu gibi terimlerle de karşılanan önlük-artlık uyumuna göre, Türkçe kelimelerin ilk hecesinde ön ünlü (/e/, /i/, /ö/. /ü/) varsa sonraki hecelerde yine bir ön ünlü (/e/, /i/, /ö/, /ü/); ilk hecede art ünlü (/a/, /ı/, /o/, /u/) varsa sonrakilerde de art ünlü (/a/, /ı/, /o/, /u/) bulunur: güzel, köprü, kara, acı, orman, oyun vb.
Bir kelimenin birinci hecesinde kalın bir ünlü (a, ı, o, u) bulunuyorsa, diğer hecelerdeki ünlüler de kalın; ince bir ünlü (e, i, ö, ü) bulunuyorsa diğer hecelerdeki ünlüler de ince olur: adım, ağız, ayak, boyun, boyunduruk, burun, dalga, dudak, duvak, kırlangıç; beşik, bilezik, gelincik, gözlük, üzengi, vergi, yüzük. Buna büyük ünlü uyumu adı verilir.
Büyük ünlü uyumuna aykırı bazı Türkçe kelimeler de vardır: anne, dahi, elma, hangi, hani, inanmak, kardeş, şişman.
Bu uyuma göre, kelimeler ek alırken, ekin ünlüsünü kelimenin son hecesindeki ünlü tayin eder: Türk+çe, ata+mız, ev+ler, gemi+de, oku-(y)acak, geç-miş.
Eklerin üzerine gelen diğer eklerin ünlüsü de bir önceki ünlüye uyar: Türk+çe+si+(n) i, ata+mız+m, ev+ler+imiz+de, gemi+de+ki+ler, oku-(y)acak-mi!j-sımz, geç-miş-ti-niz, hal-i. Ancak Türkçenin kimi ekleri [-(I)yor, -ken, +ki, +daş, +leyin, +(I)mtırak, +gil] tek biçimli olduklarından önlük-artlık uyumuna girmez. Bu ekleri alan kelimeler uyumlu veya uyumsuz olarak karşımıza çıkabilir: okuyor (+), geliyor (-), benimki (+), onunki (-), vatandaş (+), meslektaş (-), sabahleyin (-), geceleyin (+), sarımtırak (+), yeşilimtırak (-), baklagiller, kedigiller (+) gibi.
Alıntı kelimelere gelen Türkçe ekler, genel olarak kelimenin son hecesine uyarlar: kitap+çı, haber+siz, otobüs+te, radyo+cu. Ancak damak sesiyle biten veya son hecesinde ince a ünlüsü bulunan yabancı kökenli kelimelerde, ekler ince a’ya veya damak ünsüzünün önlük-artlık durumuna uyar: saat+çi, dikkat+siz, harf+ler, gol+cü, alkol+süz, normal+den, idrak+siz vb.
Yabancı kökenli kelimeler, genel olarak kaynak dildeki şekilleriyle kullanılmakla birlikte kimi kelimeler önlük-artlık uyumuna girmişlerdir: zeytin <zeytu: n, duvar <di:va:r, reçine <reçina, hasta <haste, kalıp <qa: lib.
Önlük-artlık uyumu Türkçenin her devir ve sahasında çok sağlam olduğu hâlde, türlü sesbilimsel nedenlerle bu uyumun dışında kalan kelimelere rastlanır: elma, anne, dahi, hani hangi, inanmak, kardeş, şişman gibi. Aslî şekilleri önlük-artlık uyumuna giren bu kelimelerde /y/, /ş/, /ç/ gibi ünsüzlerin yanında bulunan art ünlülerin önlüleşmesi ve zayıf /ı/ ünlüsünün yerini daha güçlü olan /i/ ünlüsünün alması söz konusu olmuştur.
Büyük ünlü uyumu alıntı kelimelerde aranmaz: ahenk, badem, ceylan, çiroz, dükkân, fidan, gazete, hamsi, kestane, limon, model, nişasta, pehlivan, selam, tiyatro, viraj, ziyaret.
– Birleşik kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz: açıkgöz, bilgisayar, çekyat, hanımeli.
-gil, -ken, -leyin, -mtırak, -yor ekleri büyük ünlü uyumuna uymaz: akşam-leyin, bakla-gil-ler, çalışır-ken, ekşi-mtırak, yürü-yor.
-daş (-taş) eki bazı kelimelerde büyük ünlü uyumuna uymaz: din-daş, gönül-daş, meslek-taş, ülkü-daş.
-ki aitlik eki büyük ünlü uyumuna uymaz: akşamki, yarınki, duvardaki, yoldaki, ondaki, yazıdaki, onunki.
Büyük ünlü uyumuna girmeyen kelimelere gelen ekler, kalınlık incelik bakımından son hecenin ünlüsüne uyar: adalet-li, anne-si, kardeş-lik, meslektaş-ımız, şişman-lık.
Son ünlüleri kalın sıradan olmasına karşın incelik özelliği gösteren bazı alıntı kelimeler ince ünlülü ekler alır: alkol / alkolü, hakikat / hakikati, helak / helakimiz, kabul / kabulü, kontrol / kontrolü, protokol / protokolü, saat / saate, sadakat / sadakatten.
|» “Ses Bilgisi“ sayfasına dön! «|
BENZER KONULAR
- Yazının Bağlantısı: Büyük Ünlü Uyumu
- Yazının Bölümü: Ses Bilgisi
- Diğer kaynaklarda arayın:
- Etiketler: Artlık Önlük Uyumu, Büyük Ünlü Uyumu, Büyük Ünlü Uyumu Açıklama, Büyük Ünlü Uyumu Konu Anlatımı, Büyük Ünlü Uyumu Nedir, Büyük Ünlü Uyumu Örnekleri, Dil ve Anlatım, Kalınlık İncelik Uyumu, Konu Anlatımı, Lys, Sbs, Ses Bilgisi, Türkçe, Ünlü Uyumları, Ünlüler, Ygs
- Rastgele 10 Yazı:
- Atatürk’ün Yazdığı Kitaplar
- Atatürk’e Mareşal Rütbesinin Verilmesi
- İkilem Nedir?
- Eser ve Yazar Eşleştirmeleri / O – Ö – P – R
- Zeus Heykeli / Dünyanın Yedi Harikası
- Memleket Edebiyatı
- İki Nokta (:) / Noktalama İşaretleri
- Ses Nedir? / Tanımı, Oluşumu ve Açıklaması
- Cumhuriyet Edebiyatında Birinci Eskiler
- Prof. Dr. Osman Turan
Bence güzel ama biaz daa iyi olabilir.
Ben 8.sınıfım annem üniversitede konuyu onun için araştırıyorum güzel olmuş teşekkürler lütfen bu konuya ilgili soru ekleyin.
Ben begendim işime yaramadı ama olsun güzel bir siteniz var. :)
Hiç güzel anlatmamışlar.
Hiç bir şey anlamadım. :))
Anlamadımm çok karışık bir şey anlayamadım. :(
Hiç beğenmedim.
Ben de hiç anlamadm bir de bundan ksa yok mu? :((
Ben bunu sormadım ben bunu sordum buyük a uymayan ekler ve kelimeleri sordum bana ulaşsanız sevinirim. Acil yarn Türkçe sınavı var 7.sınıfım lütfen bana ulaşun ulaşsanız sevinirim.
Sen onu *** bulursun…
Sen onu dıııııtttt bulursun demek istemiş çocuk yardım almak istiyor.
siz ne diyosunuz!
Anlamadıım bu ne ya çok karmakarışık.
Ben onu mu sordum?
Sana cevap verdiği ne bellli senin Türkçe kıt biraz daha çalış.