Küçük Ünlü Uyumu
Dudak uyumu, küçük ünlü uyumu gibi terimlerle de karşılanan düzlük yuvarlaklık uyumuna göre, Türkçe kelimelerde ilk hece ünlüsü düz (/a/, /e/, /ı/, /i/) ise, sonraki hecelerde yalnız düz ünlüler (/a/, /e/, /ı/, /i/) bulunur: atıştırmak, karanlık, egemenlik, eşitlik, ışıldamak, tırmık, iğnelik, itişmek. İlk hece ünlüsü yuvarlak (/o/, /ö/, /u/, /ü/) ise, ikinci hece ya düz geniş (/a/, /e/) ya da dar yuvarlak (/u/, /ü/) ünlü taşır: orman, dokunmak, sözleşmek, öncü, umursamak, utanç, gülümsemek, ütü vb. Bu kurala bakılarak şu sonuçlar da elde edilebilir:
a. Türkçe kelimelerde ilk hece dışında /o/ ve /ö/ ünlüleri bulunamaz.
b. Yuvarlak ünlülerden sonra /ı/, /i/ ünlüleri gelmez.
1. Bir kelimenin ilk hecesinde düz ünlü (a, e, ı, i) varsa sonraki hecelerde de düz ünlü bulunur: anlaşmak, yanaşmak, kayıkçı, ısırmak, ılıklaşmak, seslenmek, yelek, bilek, çilek.
2. Bir kelimenin ilk hecesinde yuvarlak ünlü (o, ö, u, ü) varsa bunu izleyen ilk hecede dar yuvarlak (u, ü) veya geniş düz (a, e) ünlü bulunur: boyunduruk, çocuk, odun, yorgunluk, yoklamak, vurmak, yumurta, özlemek, güreşmek, sürmek.
Küçük ünlü uyumuna aykırı bazı Türkçe kelimeler de vardır: avuç, avurt, çamur, kabuk, kavuk, kavun, kavur-, kavuş-, savur-, yağmur.
Küçük ünlü uyumu, alıntı kelimelerde aranmaz: aktör, alkol, bandrol, daktilo, doktor, horoz, kabul, kitap, konsolos, muzır, mühim, mümin, müzik, profesör, radyo, vakur.
Türkçe kelimeler genel olarak düzlük yuvarlaklık uyumuna girmekle birlikte, dudak ve diş-dudak ünsüzlerinden (/b/, /m/, /ç/, fal) sonra gelen dar ünlü yuvarlak olur, bu da uyumu bozar: kabuk, avuç, çamur, yağmur, karpuz, kavun vb. Bazı ekler [+ki, +(I) mtırak, +gil], bu uyuma girmez, -(ı)yor eki ise her zaman uyumu bozar: benimki (+), onunki (-), sarımtırak (+), morumtırak (-), kedigiller (-), turunçgiller (-); geliyor (-), okuyor (-), gülüyor (-).
Yabancı kökenli kelimelerin önemli bölümü düzlük-yuvarlaklık uyumuna girmez: radyo, müzik, atom, ozon, psikoloji, mühim, muzır, otobüs, masör, doktor. Ancak kimi kelimelerde sonradan uyum gerçekleşmiştir: zeytin <zeytu: n, çünkü <çunki, türkü <türki:, müşkül <muşkil.
Türkçe kelimelerde genel olarak her iki uyum birden bulunur. Bu da ünlülerin birbirini takip etme niteliklerini belirginleştirir. Bu nitelikleri bir çizelgede gösteriyoruz:
Uyarı: Önlük-artlık uyumu ve düzlük yuvarlaklık uyumu birbirinden farklı iki uyumdur. İlki ünlülerin çıkış yeriyle, ikincisi dudakların durumuyla ilgilidir. Bir uyuma girmeyen kelimenin diğerine de girmeyeceği düşünülmemelidir. Örneğin anne kelimesi önlük-artlık uyumuna girmediği hâlde düzlük yuvarlaklık uyumuna girer. Çamur kelimesinde ise tam tersi bir durum vardır.
Küçük ünlü uyumuna aykırı kelimelere getirilen ekler, kelimenin son ünlüsüne uyar: kavun-u, konsolos-luğ-u, mümin-lik, müzik-çi, yağmur-luk.
-ki aitlik eki yalnızca birkaç örnekte küçük ünlü uyumuna uyar: bugünkü, dünkü, öbürkü.
|» “Ses Bilgisi“ sayfasına dön! «|
BENZER KONULAR
Bu Yazıya 20 Kişi Yorum Yazmış!
Yorum Yaz! | Görüş Bildir!
- Yazının Bağlantısı: Küçük Ünlü Uyumu
- Yazının Bölümü: Ses Bilgisi
- Diğer kaynaklarda arayın:
- Etiketler: Dil ve Anlatım, Düzlük Yuvarlaklık Uyumu, Düzlük Yuvarlaklık Uyumu Nedir, Konu Anlatımı, Küçük Ünlü Uyumu, Küçük Ünlü Uyumu Açıklama, Küçük Ünlü Uyumu Konu Anlatımı, Küçük Ünlü Uyumu Nedir, Küçük Ünlü Uyumu Örnekleri, Lys, Sbs, Ses Bilgisi, Türkçe, Ünlü Uyumları, Ünlüler, Ygs
- Rastgele 10 Yazı:
- Osman Turan’ın Hayatı ve Eserleri
- Hikaye / Öykü Türleri
- Tarihi Türk ile Başlatan Türk: Kazım Mirşan
- Şiir ve Yorum
- On İki Hayvanlı Türk Takviminin Kökeni
- Atatürk’ün Yenilik ve Değişim ile İlgili Sözleri
- Atatürk’ün Askeri Ateşelik Dönemi
- Yazılı Anlatımla Sözlü Anlatım
Arasındaki Farklar - Kitap Telif Ücretleri
- Rapor Örneği
Çok güzel bir site.
Çok iyi bi çalışma olmuş teşekürler.
Bence çok güzel bir site aranan bulunuyor çok teşekkürler.
Ömrümde böyle yararlı site görmedim.
Çok güzel bir site aradım ve buldum.
Yarın dil anlatım sınavımız var . İşe yaradı . Eyvallah pank. :))
Site iyiymiş beğendim aradığımı kolayca buldum.
Aradığım hiçbir bilgi burada yok…. :)
Çok sağolun konuyu çok iyi anladım.
Siteyi beyendim.