Dudak uyumu, küçük ünlü uyumu gibi terimlerle de karşılanan düzlük yuvarlaklık uyumuna göre, Türkçe kelimelerde ilk hece ünlüsü düz (/a/, /e/, /ı/, /i/) ise, sonraki hecelerde yalnız düz ünlüler (/a/, /e/, /ı/, /i/) bulunur: atıştırmak, karanlık, egemenlik, eşitlik, ışıldamak, tırmık, iğnelik, itişmek. İlk hece ünlüsü yuvarlak (/o/, /ö/, /u/, /ü/) ise, ikinci hece ya düz geniş (/a/, /e/) ya da dar yuvarlak (/u/, /ü/) ünlü taşır: orman, dokunmak, sözleşmek, öncü, umursamak, utanç, gülümsemek, ütü vb. Bu kurala bakılarak şu sonuçlar da elde edilebilir:

a. Türkçe kelimelerde ilk hece dışında /o/ ve /ö/ ünlüleri bulunamaz.
b. Yuvarlak ünlülerden sonra /ı/, /i/ ünlüleri gelmez.

1. Bir kelimenin ilk hecesinde düz ünlü (a, e, ı, i) varsa son­raki hecelerde de düz ünlü bulunur: anlaşmak, yanaşmak, kayıkçı, ısırmak, ılıklaşmak, seslenmek, yelek, bilek, çilek.

2. Bir kelimenin ilk hecesinde yuvarlak ünlü (o, ö, u, ü) varsa bunu izleyen ilk hecede dar yuvarlak (u, ü) veya geniş düz (a, e) ünlü bulunur: boyunduruk, çocuk, odun, yorgunluk, yoklamak, vurmak, yumurta, özlemek, güreşmek, sürmek.

Küçük ünlü uyumuna aykırı bazı Türkçe kelimeler de vardır: avuç, avurt, çamur, kabuk, kavuk, kavun, kavur-, kavuş-, savur-, yağmur.

Küçük ünlü uyumu, alıntı kelimelerde aranmaz: aktör, alkol, bandrol, daktilo, doktor, horoz, kabul, kitap, konsolos, muzır, mühim, mümin, müzik, profesör, radyo, vakur.

Türkçe kelimeler genel olarak düzlük yuvarlaklık uyumuna girmekle birlikte, dudak ve diş-dudak ünsüzlerinden (/b/, /m/, /ç/, fal) sonra gelen dar ünlü yuvarlak olur, bu da uyumu bozar: kabuk, avuç, çamur, yağmur, karpuz, kavun vb. Bazı ekler [+ki, +(I) mtırak, +gil], bu uyuma girmez, -(ı)yor eki ise her zaman uyumu bozar: benimki (+), onunki (-), sarımtırak (+), morumtırak (-), kedigiller (-), turunçgiller (-); geliyor (-), okuyor (-), gülüyor (-).

Yabancı kökenli kelimelerin önemli bölümü düzlük-yuvarlaklık uyumuna girmez: radyo, müzik, atom, ozon, psikoloji, mühim, muzır, otobüs, masör, doktor. Ancak kimi kelimelerde sonradan uyum gerçekleşmiştir: zeytin <zeytu: n, çünkü <çunki, türkü <türki:, müşkül <muşkil.

Türkçe kelimelerde genel olarak her iki uyum birden bulunur. Bu da ünlülerin birbirini takip etme niteliklerini belirginleştirir. Bu nitelikleri bir çizelgede gösteriyoruz:

Uyarı: Önlük-artlık uyumu ve düzlük yuvarlaklık uyumu birbirinden farklı iki uyumdur. İlki ünlülerin çıkış yeriyle, ikincisi dudakların durumuyla ilgilidir. Bir uyuma girmeyen kelimenin diğerine de girmeyeceği düşünülmemelidir. Örneğin anne kelimesi önlük-artlık uyumuna girmediği hâlde düzlük yuvarlaklık uyumuna girer. Çamur kelimesinde ise tam tersi bir durum vardır.

Küçük ünlü uyumuna aykırı kelimelere getirilen ekler, kelimenin son ünlüsüne uyar: kavun-u, konsolos-luğ-u, mümin-lik, müzik-çi, yağmur-luk.

-ki aitlik eki yalnızca birkaç örnekte küçük ünlü uyumuna uyar: bugünkü, dünkü, öbürkü.

|» “Ses Bilgisi“ sayfasına dön! «|