Cümle Türleri

Cümle konusunda önemli çalışmaları olan Amerikalı dilbilimci Noam Chomsky, insanın sınırlı sayıda kelime ile sınırsız sayıda cümle üretebildiğini söyler. Dilbilimi alanında çalışma yapan araştırmacılar, her dilin temel yapısının cümle düzeyinde ortaya çıktığını, dillerin bazı yönlerden farklılık gösterse de temelde ortak bir yapıya sahip olduğunu kabul ederler. Yani her dil, kendi söz dizimi sistemi içerisinde özgün olsa da bazı yönlerden pek çok dille benzerlik göstermektedir.

Dillerin, cümle düzeyinde ortak olan en önemli yönleri, kuşkusuz cümleyi kelimelerden oluşturmaları ve kelime dizilişlerini belli kurallar dahilinde gerçekleştirmeleridir. Yeryüzünde hiçbir dil kuralsız bir dizilişe izin vermez. Dilin doğal konuşucuları, ana dillerinde, cümle yapısında meydana gelen kural hatalarını hemen fark ederler. İnsanların, ana dillerinde, geçmişte veya hâlihazırda kullanılan veya gelecekte kullanılacak olan cümlelerin tamamını ezberlemesi mümkün değildir. Dilin söz dizimi kuralı doğuştan itibaren öğrenildiği için her kullanılışta yeni bir diziliş mümkün olabilmektedir. Bu nedenle, insan, ana dilinde cümle yapısında meydana gelen bir yanlışlığı kuralları bildiği için kolayca fark edebilmektedir.

Cümle türleri aşağıdaki başlıklar altında incelenmektedir. Aşağıdan bir başlığı seçerek, konunun ayrıntılarını görebilirsiniz.

1. Yapısına Göre Cümleler

2. Yüklemin Yerine Göre Cümleler

3. Yüklemin Türüne Göre Cümleler

4. Anlamına Göre Cümleler

Dillerin söz dizimindeki ortak yönlerinden biri de özne ve yüklemin esas unsur olması ve diğer unsurların bu iki unsurun etrafında şekillenmesidir. Bununla birlikte, dilleri birbirinden ayıran en önemli fark, cümleyi meydana getiren asıl ve yardımcı unsurların dizilişinde ortaya çıkmaktadır. Yani kelimelerin, cümledeki dizilişleri, dillerin birbirinden ayrılmasında en önemli etkendir. Türkçede özne başta, yüklem sonda bulunurken, İngilizcede özne başta, yüklem ikinci sırada bulunur. Başka bazı dillerde ise yüklem başta, özne ikinci sırada olabilmektedir. Öge dizilişlerinde olduğu gibi tamlayan ile tamlanan unsurların dizilişleri de dilden dile farklılık göstermektedir. Türkçede doğal yerleri itibarıyla tamlayan önce, tamlanan sonra gelmektedir. Farsça, Arapça ve İngilizce gibi dillerde ise tamlanan önce tamlayan sonra gelmektedir.

Türkçe sondan eklemeli bir dil olduğu için tek başına çekimli bir fiilden cümle kurabilirken başka dilerde bu mümkün olmayabilir. Bu nedenle, Türkçede özne, yüzey yapıda (günlük dilde), açıkça ifade edilmeden kullanılabilir. Hint-Avrupa dili olan İtalyancada ve Yunancada da özne, gizli olarak kullanılabilmektedir. İngilizcede veya Almancada öznesiz kullanım imkânsızdır. Dillerde benzer olan bir diğer nokta ise cümle unsurlarının tek tek kelimelerden oluşabildiği gibi kelime gruplarından da oluşabiliyor olmasıdır.

Dillerin bir diğer benzer yönü ise değişik nedenlerden dolayı (en az çaba yasası gibi) birden fazla cümlenin bir arada kullanılabilmesidir. Birleşik veya katışık cümle olarak adlandırılan bu tür cümlelere, hemen her dilde değişik boyutlarıyla rastlamak mümkündür. Ancak diller, bu birleşimleri kendi yapılarına uygun olarak gerçekleştirirler. Bazı diller, bağlayıcı unsurlarla iki veya daha fazla bitmiş cümleyi (hüküm cümlesi) bir araya getirtebildiği gibi bazı diller iki veya daha fazla bitmemiş (çekimlenmemiş) cümleyi bir araya getirebilir. Türkçe gibi eklemeli diller ise bir bitmiş cümle ile bir veya birden fazla bitmemiş cümleyi (fiilimsili cümle) bir araya getirebilir.

Dillerin benzer olan bir diğer yönü ise yüklemin isim soylu ve fiil soylu olmak üzere iki türden oluşmasıdır. Dilin bütün cümlelerinin ezberlenmesi mümkün değildir. Türkçe konuşan her birey sınırlı sayıda kelime ile sınırsız sayıda cümle oluşturabilmektedir. Sınırsız sayıdaki cümle ise bazı ölçütler kullanılarak sınıflandırılabilmektedir. Türkçe dil bilgisi araştırmacıları genel olarak cümleyi yapısına, yüklemin yerine, yüklemin türüne ve yüklemin anlamına göre dört ana başlık altında incelerler. Buna göre, cümleler yapısına, yüklemin yerine, yüklemin türüne ve anlamına göre sınıflandırılabilir.