Bir konu hakkında düşüncemizi ifade ederken, kelimeler veya cümleler arasında geçiş ve bağlantı ifadeleri kullanırız. Bu ifadeler yazılı veya sözlü dilde dile getirdiğimiz duygu ve düşünceler arasında olumlu veya olumsuz yönde bağlantılar kurar, düşünceyi aynı veya farklı yönde devam ettirmemizi sağlar. Aslında günlük hayatta sıkça kullandığımız bu ifadeler sayesinde konuşmamızı dinleyen veya yazımızı okuyan kişi, cümlenin devamında nasıl bir anlamın geleceğini önceden kestirebilir. Buradan hareketle; Türkçede “aralarında anlam ilgisi bulunan varlık, kavram, olay veya durumları aynı veya farklı yönde geliştirerek tek bir yargıya bağlayan ögelere” geçiş ve bağlantı ifadeleri denir.

Bir cümlenin devamında gelen ifade olumlu veya olumsuz yönde değişebilir. Söz gelimi çocuğunun durumunu sormaya giden bir veliye, öğretmeni “Kaan’ın sınav notları oldukça iyi.” şeklinde bir cümleyle başlayıp, bu cümlenin devamında “Son zamanlarda davranışlarında gözle görülür bir bozulma var.” demek isteyebilir. Bu iki cümleden birincisi olumlu bir ifadeyken, ikinci cümle olumsuz bir anlam ifade etmektedir. İşte bu iki cümle arasında bir geçiş / bağlantı ifadesi kullanarak, ilk cümleden sonra gelecek cümlede düşüncenin yönünün değiştiğini veliye hissettirmek daha güzel bir anlatım sağlar. Bu cümleyi “Kaan’ın sınav notları oldukça iyi; gelgelelim son zamanlarda davranışlarında gözle görülür bir bozulma var.” şeklinde geçiş ifadesiyle birleştirebiliriz.

Türkçede geçiş ve bağlantı ifadeleri; cümlede olumlu ve olumsuz anlamlar arasında geçiş yapma, destekleme, örnekler verme, sebep – sonuç, amaç – sonuç ve koşul – sonuç ilişkileri kurma, açıklama, duygu ve düşüncesini ifade etme, onaylama, beğenme, üzülme, özetleme, önem bildirme… gibi anlamlar yaratmak için kullanılır. Yaygın olarak kullanılan geçiş ve bağlantı ögeleri “ama, fakat, lakin, yalnız, ancak, üstelik, oysa, aynı zamanda, bu nedenle, böylelikle, başka bir deyişle, bundan dolayı, bunun yanında, bununla birlikte, ilk olarak, son olarak, bu yüzden, hatta, bundan böyle, artık, kısacası, sonuçta, öncelikle, özellikle, çünkü, yoksa, halbuki, ne var ki, gelgelelim, ne yazık ki, öyleyse, demek ki, oysaki, halbuki, o hâlde” şeklinde örneklendirilebilir.

Basit cümleler, yapılarına göre cümle türlerinin alt başlığıdır ve tek yüklemli cümleler olarak da bilinir. İçerisinde fiilimsilerin veya yüklem dışında bir çekimli fiilin olmadığı cümlelerdir. Bu cümlelerde yargı bildiren kelime olarak kabul ettiğimiz yüklem bir tanedir. Bunun için tek yüklemi olan cümleler “basit cümle” olarak adlandırılmaktadır. Daha kısa bir şekilde tanımlamak gerekirse, “içerisinde tek bir yargı, dolayısıyla tek bir yüklem olan cümlelere” basit cümle denir.

İçerisinde tek bir duygu, düşünce veya yargının ifade edildiği bu cümlelerde, yalnızca bir tane çekimli fiil veya ek fiil almış bir isim vardır. Yüklemdeki yargıyı destekleyecek fiilimsi gibi yan cümlecikler kesinlikle bu cümle türünde bulunmaz. Adından anlaşılacağı gibi bu cümleler, basit yargıları ifade etmek için kullanılır. Sınav sorularında “tek yüklemli cümle” şeklinde de karşımıza çıkmaktadır.

Basit cümleler başka cümlelere bağlanamaz, ifade ettiği yargı kendi başına anlamlı olduğu için diğer cümlelerden bağımsız bir şekilde kullanılır. Basit cümlelerin yüklemi isim veya fiil olabilir, bizim için önemli olan yüklem olarak kabul edebileceğimiz çekimli fiil veya ek fiil almış isim özelliğinde yalnızca bir tane kelimenin olmasıdır.

Fiillerin anlam özelliklerini, hareketin yönleri üzerinde durarak açıklamaya çalışacağız. Fiiller temel olarak hareket anlamı taşıyan kelimelerdir. Bununla birlikte hareketin üç farklı yönü olan “iş, oluş ve durum” anlamlarını taşımalarına göre fiilleri üç başlıkta sınıflandırmak mümkündür. Cümlede yüklem göreviyle kullanılan fiillerin, nesneyle olan ilişkisine veya doğrudan karşıladığı kavramın gerçekleşme şeklinde göre fiiller bu adlarla nitelendirilmektedir.

Türkçenin en derin konularından biri olan fiillerin anlamlarına göre sınıflandırılmaları, yapılarına göre sınıflandırma ile karıştırılmamalıdır. Anlamlarına göre fiilleri belirlerken, aldıkları eklere vs. bakılmaz. Fiillerin doğasında bir hareket anlamı olmakla birlikte, bu hareketin üç yönünden hangisine ait olduklarını belirlemek gerekir. Bunu yapmak için fiillere bazı sorular sorulabilir; fakat aslında her fiilin anlamı üzerinde düşünüldüğünde hangi hareketi ifade ettiği kolayca bulunmaktadır.

1. İş ve Kılış Fiilleri

Bu fiiller temel olarak yapılan bir işi karşılarlar. Bu fiilleri gerçekleştiren bir özne ve bu işten etkilenen bir nesne vardır. Özne belirtilen işi kendi isteğiyle yapmaktadır. Yaptığı bu işten etkilenen bir de varlık vardır ki bunu bulabilmek için fiile “Neyi, kimi?” sorularını sormak gerekir. Bu soruya cevap verebilen fiiller iş veya kılış fiilidir. Bu fiiller genellikle iş fiili olarak adlandırılır; fakat kılış fiili de denilmektedir.

Türkçenin bilinen ilk yazılı belgeleri olan Orhun Abideleri –diğer adıyla Göktürk Yazıtları– hakkında bilgi vermeye, yazıtların özelliklerini kısaca açıklamaya çalışacağız. Bu yazıtlar Türk dilinin köklerine ışık tutan, milli alfabemizle yazılmış olan ve dönemin hükümdarlarının halkına seslenişi şeklinde kaleme alınan bir hazinedir. Yazıldığı dönemin dil, tarih, sanat, kültür ve yaşayışı hakkında muazzam bilgiler edinmemizi sağlayan bu tarihi kitabeler, Türk dili ve tarihi için inanılmaz önemli kaynaklardır.

Orhun Abideleri, yaklaşık olarak 6-8. yüzyıllar arasında hüküm sürmüş olan Göktürkler tarafından yazdırılmış ve günümüze kadar varlığını korumuştur. Göktürk Devleti’nin kağanlarının, hem kendi halkına hem de gelecek nesillere bir uyarısı niteliğinde olan bu yazıtlar, söylev özelliği taşımaktadır. Bilge Kağan, Kül Tigin ve Tonyukuk tarafından Orta Asya’da dikili taşlar üzerine yazdırılmıştır. Yazıtların yabancı Türkologlar tarafından bulunması ve okunması ne yazık ki 19. yüzyılı bulmuştur. Türk tarihinin bilinen en eski dönemlerine ışık tutan abideler, Türk dilinin bilinen ilk örnekleri olmakla da eşsiz eserlerdir.

Bugün Moğolistan sınırları içerisinde yer alan Orhun Yazıtları’nın üç büyük abide olan “Bilge Kağan, Kül Tigin ve Tonyukuk” şeklinde üç kitabeden meydana geldiği bilinir. Buna rağmen gerek Kazakistan ve Kırgızistan‘da, gerekse de Rusya bozkırlarını içine alan Orta Asya’nın muhtelif bölgelerinde Göktürk yazılı çok sayıda yazıt bulunmuştur ve bulunmaya devam etmektedir. Fakat bunların bir kısmı mezar taşı gibi bilgi içermeyen yazıtlar olduğu için, özellikle üç büyük kitabenin adı ve içeriği üzerinde çalışmalar yapılmıştır. Bu yazıtlarda Bilge Kağan, Türk budununa seslenerek onlara ders vermekte, devletin işleyişini, halkın yaptığı hataları ve gelecekte dikkat edilmesi gereken hususları hatırlatmaktadır.