Basit cümleler, yapılarına göre cümle türlerinin alt başlığıdır ve tek yüklemli cümleler olarak da bilinir. İçerisinde fiilimsilerin veya yüklem dışında bir çekimli fiilin olmadığı cümlelerdir. Bu cümlelerde yargı bildiren kelime olarak kabul ettiğimiz yüklem bir tanedir. Bunun için tek yüklemi olan cümleler “basit cümle” olarak adlandırılmaktadır. Daha kısa bir şekilde tanımlamak gerekirse, “içerisinde tek bir yargı, dolayısıyla tek bir yüklem olan cümlelere” basit cümle denir.

İçerisinde tek bir duygu, düşünce veya yargının ifade edildiği bu cümlelerde, yalnızca bir tane çekimli fiil veya ek fiil almış bir isim vardır. Yüklemdeki yargıyı destekleyecek fiilimsi gibi yan cümlecikler kesinlikle bu cümle türünde bulunmaz. Adından anlaşılacağı gibi bu cümleler, basit yargıları ifade etmek için kullanılır. Sınav sorularında “tek yüklemli cümle” şeklinde de karşımıza çıkmaktadır.

Basit cümleler başka cümlelere bağlanamaz, ifade ettiği yargı kendi başına anlamlı olduğu için diğer cümlelerden bağımsız bir şekilde kullanılır. Basit cümlelerin yüklemi isim veya fiil olabilir, bizim için önemli olan yüklem olarak kabul edebileceğimiz çekimli fiil veya ek fiil almış isim özelliğinde yalnızca bir tane kelimenin olmasıdır.

Fiillerin anlam özelliklerini, hareketin yönleri üzerinde durarak açıklamaya çalışacağız. Fiiller temel olarak hareket anlamı taşıyan kelimelerdir. Bununla birlikte hareketin üç farklı yönü olan “iş, oluş ve durum” anlamlarını taşımalarına göre fiilleri üç başlıkta sınıflandırmak mümkündür. Cümlede yüklem göreviyle kullanılan fiillerin, nesneyle olan ilişkisine veya doğrudan karşıladığı kavramın gerçekleşme şeklinde göre fiiller bu adlarla nitelendirilmektedir.

Türkçenin en derin konularından biri olan fiillerin anlamlarına göre sınıflandırılmaları, yapılarına göre sınıflandırma ile karıştırılmamalıdır. Anlamlarına göre fiilleri belirlerken, aldıkları eklere vs. bakılmaz. Fiillerin doğasında bir hareket anlamı olmakla birlikte, bu hareketin üç yönünden hangisine ait olduklarını belirlemek gerekir. Bunu yapmak için fiillere bazı sorular sorulabilir; fakat aslında her fiilin anlamı üzerinde düşünüldüğünde hangi hareketi ifade ettiği kolayca bulunmaktadır.

1. İş ve Kılış Fiilleri

Bu fiiller temel olarak yapılan bir işi karşılarlar. Bu fiilleri gerçekleştiren bir özne ve bu işten etkilenen bir nesne vardır. Özne belirtilen işi kendi isteğiyle yapmaktadır. Yaptığı bu işten etkilenen bir de varlık vardır ki bunu bulabilmek için fiile “Neyi, kimi?” sorularını sormak gerekir. Bu soruya cevap verebilen fiiller iş veya kılış fiilidir. Bu fiiller genellikle iş fiili olarak adlandırılır; fakat kılış fiili de denilmektedir.

Her edebi metnin bir türü vardır. Bir metnin türünü bulabilmek için onun konusuna, dil – anlatım özelliklerine ve metnin başka özelliklerine dikkat etmek gerekir. Bunlar metnin türüne göre farklılık gösterdiği için, metnin birkaç özelliği onun türünü anlamamızı sağlayabilir. Her kademeden sınavda oldukça sık karşımıza çıkan bu konu hakkında ayrıntılı bilgi vermeye çalışacağız.

Hikaye ve roman gibi ortak özelliği olan birçok metin türü olduğu için, sadece bir özelliğine bakılarak metnin türünü belirlemek imkânsızdır. Bunun için türünü belirleyeceğimiz bir metnin birden çok özelliğine bakmamız gerekmektedir. Örneğin romanda da yer, zaman ve kişi kadrosu vardır, hikayede de. Ama romanda bu ögeler çok daha yoğun ve karmaşıktır. Hikayede ise ögeler sınırlı sayıdadır ve basit formdadır.

Edebiyatımızda “makale, deneme, roman, öykü, şiir, destan, efsane, söyleşi…” gibi birçok edebî tür bulunmaktadır. Bir amaca yönelik yazılan her yazı, bu metin türlerinden birine mutlaka örnek teşkil etmektedir. Yani her yazının bir türü vardır. Yazıların klişe bazı özellikleri, onların türünü ortaya koysa da sorularda net cevabı bulabilmek için aşağıda sıraladığımız bilgilere dikkat etmeniz gerekir.

Türkçede kelimeleri alfabetik sıraya dizmek demek, sözcüklerin sözlükteki sıralarına göre sıralanması anlamına gelmektedir. Alfabedeki her harfin yeri ve sırası bellidir. Bunun için sözlükler hazırlanırken, kelimeler harflerin alfabedeki sıralarına uygun bir şekilde sıralanır. Bu sıralamaya da “alfabetik sıralama” veya “sözlük sırası” denilmektedir.

Türk alfabesinde harflerin dizilişi “a, b, c, ç, d, e, f, g, ğ, h, ı, i, j, k, l, m, n, o, ö, p, r, s, ş, t, u, ü, v, y, z” şeklindedir. Sözcükleri alfabetik sıraya veya sözlük sırasına dizmemiz istenildiğinde, önce ilk harfine bakarız. İlk harfi yukarıdaki sıralamada en önce olanı, en başa yazarız. Sonra ilk harfi daha sonra geleni sıralayarak devam ederiz. İlk harfleri aynı olan kelimelerin ikinci harflerinin sırasına bakar, ona göre hangisinin önce geleceğini belirlemeye çalışırız.

Kelimeleri alfabetik sıraya dizme, en çok sözlüklerde ve ansiklopedilerde işe yarar ve karşımıza çıkar. Bunu zihinden yapabilenler, sözlükte aradıkları bir kelimeyi kolayca bulabilirler. Eğer sözcüğün alfabedeki sırasını ve hangi kelimelerden önce veya sonra geleceğini kestiremezsek, sözlük kullanmak çok zor bir süreç olacaktır. Bu nedenle ilkokulda bununla ilgili etkinlikler yapılmaktadır.