Bir işin, olayın veya durumun hep aynı düzende işlemesi anlamına gelen tekdüze kavramı Türkçe kökenli bir kelimedir ve sıklıkla monoton kelimesine karşılık olarak kullanılmaktadır. Genellikle hayatımızın gidişatı hakkında bu kelimeyi kullanmayı tercih ederiz. Bununla birlikte bu kavram bir sesin veya rengin yayılımı, edebî bir metnin niteliği, bir iş veya aletin işleyişi, bir sanat eserinin kalitesi… için de bu kelimeyi kullanmak mümkündür.

Türk Dil Kurumu, “tekdüze” kelimesini “değişmeksizin, düzenli, aynı biçimde tekrarlanan, sürüp giden, tek örnek, muttarit, yeknesak, monoton” şeklinde tanımlamaktadır. Yani hayatın veya hayatın içinde bulunan olguların sürekli benzer bir gelişim göstermesi, aynı düzende devam etmesi anlamını karşılamaktadır. TDK’nin tanımında gördüğümüz muttarit, yeknesak ve monoton kelimeleri de tekdüze kelimesinin Arapça, Farsça ve Fransızcadaki karşılıklarıdır. Yeknesak kelimesinin büyük olasılıkla “tek+düzen” kelime grubunun kalıplaşmasıyla meydana geldiği düşünülmektedir.

Tekdüze kelimesi, bazen “özgün” kelimesinin karşıt anlamlısı olarak da kullanılmaktadır. Aslında bu kelimenin zıt anlamlısı tam olarak “basmakalıp” ifadesidir çünkü bir şeyin orijinal olmadığı, öncekilerden hiçbir farkının olmadığı, kendisine has bir tarzı yakalayamadığını ifade etmektedir. Tekdüze ise genellikle hayatın veya olayların sıradan bir düzende devam etmesi ve içinde çok farklı aksiyonların olmaması durumunu karşılamaktadır.

Cümlede anlam konusu ile ilgili sorularda sıkça karşımıza çıkan “aşamalı durum” ifadesi, kelimenin anlamından da anlaşılacağı üzere bir işin kademeli bir şekilde gelişmesini ifade etmektedir. Bu gelişim olumlu veya olumsuz yönde olabilir. Yani bir iş, oluş veya durumun belli basamaklar hâlinde ilerlemesi veya gerilemesini karşılamaktadır.

Aşamalı durum bildiren cümlelerde genellikle “gitgide, gittikçe, gün geçtikçe, giderek, her geçen gün, zamanla, yavaş yavaş, günden güne” gibi ifadeler kullanılmaktadır. Bu kelimeler, cümlede ifade edilen olay veya durumun belirli bir süreç içerisindeki olumlu veya olumsuz yöndeki gelişimine vurgu yapmaktadır. Bu cümlelerde sonuca adım adım yaklaşıldığını ve bunun belirli bir süreç içerisinde meydana geleceği anlamı bulunmaktadır.

Bir hastanın iyileşmesinin belli bir sürece yayıldığını varsayalım. Doktor hastanın durumu için “Hasta her geçen gün daha iyiye gidiyor.” cümlesini kursun. Bu cümledeki “her geçen gün” ifadesi, hastanın her gün, bir önceki günden daha iyi bir duruma geldiğini ifade ediyor. Yani hasta bir anda iyileşmiyor, bu süreç kademeler hâlinde, belirli basamakları atlayarak ilerliyor. İşte bu türden bir anlam ifade eden cümlelerde “aşamalı durum bildirme” söz konusudur.

Türkçenin telaffuz kuralları gereği bir kelimenin sonundaki sert ünsüzler, ünlüyle başlayan bir ek aldığında genellikle yumuşama eğilimi gösterir. Bunun için kelime sonundaki “p, ç, t, k” sert ünsüzlerine, herhangi bir ünlü ile başlayan ek getirdiğimiz zaman bu sessizler yumuşayarak “b, c, d, ğ” harflerine dönüşür. Hem yazı dilinde hem de konuşma dilinde meydana gelen bu ses olayını Türkçede “ünsüz yumuşaması” olarak adlandırırız. Örneğin “çiçek” kelimesine “-e” yönelme hâl ekini getirdiğimizde “çiçeğ-e” olur, yani “-k” ünsüzü yumuşayarak “-ğ” ünsüzüne dönüşür.

Dilimizin ses bilgisi (fonetik) özellikleri, bazı istisnaları da içermektedir. Onlardan biri de ünsüz yumuşaması olması gereken bazı kelimelerde bu yumuşamanın gerçekleşmemesidir. Normalde kelimenin sonundaki sert sessize ünlü ile başlayan bir ek getirdiğimizde veya başla bir tarifle sözcüğün sonundaki sert ünsüz iki ünlü arasında kaldığında onun “b, c, d, ğ” ünsüzlerinden birine dönüşmesi gerekir. Fakat bazı kelimelerde bu gerçekleşmemektedir. Bu duruma “ünsüz yumuşamasına aykırılık” denilmektedir.

Türkçede dört durumda ünsüz yumuşaması gerçekleşmez. Şimdi sırayla bu durumları açıklayıp, örneklerle anlatmaya çalışalım:

1) Yabancı Kelimelerde Ünsüz Yumuşaması Olmaz:

Dilimize yabancı dillerden girmiş olan kelimelerin sonunda bulunan sert ünsüzlere, ünlü ile başlayan bir ek getirdiğimizde bu ünsüzlerde genellikle yumuşama görülmez.

Bir kişi zamiri türü olmasına rağmen, bazen ayrı bir zamir çeşidi gibi kabul edilen ve son zamanlarda sorularda sıklıkla karşımıza çıkan dönüşlülük zamiri, genellikle dilimizde şahıs zamirlerinin anlamını güçlendirmek için kullanılmaktadır. Bilindiği gibi isimlerin yerini tutan kelimeler olan zamirlerin, sözcük hâlinde dört türü bulunmaktadır. Bazı kaynaklarda beşinci tür olarak dönüşlülük zamiri kabul edilmektedir. Aslında dönüşlülük zamiri, Türkçedeki şahıs zamirlerinden biridir. Şimdi dönüşlülük zamirinin özelliklerini ve kullanımını örneklerle anlatmaya çalışalım.

Türkçede temel olarak altı tane şahıs (kişi) zamiri bulunmaktadır. Bunlar “ben, sen, o, biz, siz, onlar” kelimeleridir. Bu kelimeler cümlede bir insan isminin yerini tutmak için kullanılırlar. “O son sınavlarda notlarını yükseltti.” cümlesinde “o” kelimesi bir ismin yerini tutmuştur ve kişi zamiri görevinde kullanılmıştır. Bu cümleyi bazen “Kendisi son sınavlarda notlarını yükseltti.” şeklinde kullanabiliriz. İşte bu örnekteki gibi bazı şahıs zamirlerinin yerine veya onları pekiştirmek amacıyla onlarla birlikte kullanılabilen “kendi” kelimesi, Türkçede dönüşlülük zamiri olarak adlandırılmaktadır.

Dilimizde sadece bir tane dönüşlülük zamiri vardır, o da “kendi” kelimesidir. Bu kelime cümlede kullanılırken iyelik veya hâl ekleri gibi çekim eklerini alabilir. Sadece “kendi” sözcüğü dönüşlülük zamiri olabildiği için cümlede bulmak çok kolaydır. Bir cümlede “kendi” sözcüğünü gördüğümüz zaman hemen onun dönüşlülük zamiri olduğunu söyleyebiliriz. Bu kelimenin kullanımı Orhun Yazıtları‘na kadar gitmektedir. Kül Tigin Abidesi’nde geçen “Oğuz budun kentü budunum erti.” (Oğuz milleti, kendi milletim idi.) cümlesindeki “kentü” kelimesi, bugünkü “kendi” kelimesinin eski şeklidir.