Edebi türler arasında bazı benzerlikler ve farklılıklar olabilir. Deneme ve söyleşi türünün de ilk bakışta birbirine çok benzediğini düşünebiliriz. Okuduğumuz bir metnin veya paragrafın deneme mi yoksa sohbet türüne mi ait olduğunu anlamak bazen küçük farklılıkları görmeyi gerektirebilir. Bu nedenle sorularda sıklıkla karşımıza çıkarılan bu konuyu, bu yazıda sizler için açıklamaya çalışacağız.

Öncelikle sohbet ve söyleşinin aynı anlama geldiğini bilmeniz gerekiyor. Yani edebiyatımızdaki sohbet türünün diğer adı söyleşidir. Şimdi sırayla söyleşinin ve denemenin tanımlarını yaparak başlayalım. Söyleşi, “bir bilim veya sanat konusunu, konuşmayı andıran biçimde inceleyerek anlatan edebiyat türü” olarak tanımlanır. Bu edebiyat türü hakkında daha ayrıntılı bilgiyi “Söyleşi” sayfamızdan alabilirsiniz. Deneme ise “herhangi bir konuda yeni ve kişisel görüşlerle bezenmiş bir anlatım içinde sunulan düzyazı türü” olarak tanımlanmaktadır. Bu edebi tür hakkında daha ayrıntılı bilgiyi “Deneme” sayfamızdan alabilirsiniz.

Yukarıdaki tanımlara bakıldığında iki edebi türün de günlük hayattan birçok konu üzerine yazılabileceği, samimi ve yalın bir dilin kullanıldığı ve kişisel düşüncelerin ifade edildiği görülebilir. Bu benzerlikler nedeniyle bir soruyu okuduğumuzda, onun öznel düşünceler içermesi, içten bir üslup ile kaleme alınması veya konusunun günlük hayatın içinden olması “Bu metnin türü deneme mi, söyleşi midir?” sorusunun cevabını bulmamızı sağlayamaz. O hâlde dikkat edeceğimiz noktalar nelerdir? Hemen sıralayalım.

Günlük dilde sıkça kullandığımız fakat anlam ayrımını pek bilmediğimiz hayıflanmak kelimesi, son yıllarda sorularda sıkça karşımıza çıkmaya başladı. Pişman olma anlamı ile sık sık birbirinin yerine kullanılan hayıflanma kavramı, aslında pişman olmaktan daha farklı bir anlam taşıyor. Şöyle ki, bir kişinin yaptığı bir davranıştan dolayı yaşadığı üzüntülü duruma “pişmanlık“; geçmişte elinde imkân varken bir şeyi yapmadığı için yaşadığı üzüntüye ise “hayıflanma” diyoruz.

Türk Dil Kurumu “hayıflanmak” kelimesi için “üzülme, acınma, esef etme, yerinme” karşılıklarını veriyor. Aslında bu tanımda pişmanlık ile hayıflanma arasındaki fark açıkça ortaya konulmuş değil. Biz şimdi bu farkı daha ayrıntılı bir şekilde sizlere açıklamaya çalışalım. Öncelikle pişman olma durumunda da hayıflanmada da geçmişteki bir davranışımız veya tutumumuz yüzünden yaşadığımız üzüntü vardır. Yani ikisi de geçmişe dönük “keşke” anlamında ifadeler içerir. Bununla birlikte pişmanlık, kişinin yaptığı bir davranıştan dolayı yaşadığı üzüntüyü dile getirirken, hayıflanma yapmadığı bir şeyden dolayı hissedilen duygudur.

Söz gelimi, bir kişinin arkadaşıyla yaşadığı bir tartışmada ona hakaret ettiğini ve onun kırılmasına sebep olduğunu düşünelim. Bu kişi geçmişe dönük şöyle bir cümle kursun: “Keşke arkadaşıma kırıcı cümleler söylemeseydim.” Bu kişi, yaptığı bir davranıştan dolayı üzgündür, yani pişmandır. Keşke o hareketi yapmasaydım demektedir. Bunu hayıflanma olarak kabul etmemiz mümkün değildir çünkü bir cümlenin hayıflanma olarak kabul edilebilmesi için kişinin yapmadığı, kaçırdığı bir davranıştan bahsetmesi gerekir.

Edebiyatta ve sanatta kurgusal unsurlardan yararlanıldığını duyarız fakat bunun bazen tam olarak ne demek olduğunu anlamayabiliriz. Aslında edebi eserlerde gerçekten çok kurgu bulunur, yani birçok roman veya hikâye gerçek hayattan alınmamıştır. Çünkü hayal dünyası sınırsızdır ve bir sanat eseri ortaya koymak istediğinizde her türlü kahramanı, olayı veya mekânı zihninizde yaratmanız mümkündür. Bu şekilde hayal ürünü olan, gerçek hayatta hiç yaşanmamış olan her şey kurgu dünyasına aittir.

Kurgusal kelimesi “gerçek yaşama ait olmayan, bir kişinin hayal gücüyle ortaya koyduğu her şey” olarak tanımlanabilir. Edebi eserlerde, resimlerde, tiyatro veya sinemalarda kurgusal unsurlar kullanılabilir. Hak verirsiniz ki bir sanatçının herhangi bir türde eser ortaya koyarken her zaman gerçek hayatın içinden kahramanlar, yer, zaman veya olaylar bulması imkânsızdır. Bunun için birçok sanat türünde, sanatçılar hayal güçlerini kullanarak gerçek olmayan kahramanlar, mekânlar veya olaylar ortaya çıkarırlar. İşte bunların tamamı kurgusal anlatımı meydana getirir.

Kurgusal ve hayal ürünü kelimeleri eş anlamlı; kurgusal ve gerçek kelimeleri ise zıt anlamlıdır. Kurgusal kelimesi, “kur-” fiil kökünden meydana gelmiştir. Hayal kurmak, kafada kurmak deyimlerinde de geçen “kurmak” fiili aslında bu kelimenin anlamını açığa çıkarmaktadır. Yazarlar eşsiz hayal güçleri sayesinde kurmaca şeyler ortaya çıkarırlar ve bunları sanki gerçekte yaşanmış gibi muhteşem bir olay örgüsü içinde bize sunarlar.

Bazen çevremizdeki insanların bazı davranışlarıyla ilgili beklentilere gireriz. Onların yapması gerektiğini düşündüğümüz bazı öngörülerimiz olur. Bazen de hayatımızdaki bazı olayların nasıl gerçekleşeceği ile ilgili olumlu tahminlerde bulunuruz. Meydana geldiğinde mutlu olacağımıza inandığımız bazı durumlara dair beklentilerimiz olur. İşte bu beklentiler, istenilen şekilde sonuçlanmadığında bu “gerçekleşmemiş beklenti” adını alır.

Bir yönetmenin senaryosu ve çekimleri üzerinde aylarca çalıştığı iddialı bir filmin, verilen bu kadar emeğin karşılığı olarak gişe rekorları kırmasını beklediğini düşünelim. Böyle bir beklentiye girmek için elinden gelen her şeyi yaptığına inanan yönetmen, filmin gösterime girdiği gün beklentilerine göre tepkiler almak ister. Gelgelelim izleyicinin teveccühü beklenilen kadar yüksek olmayınca film sınıfta kalır. Bunun üzerine yönetmen “Filmin bir anda gündeme oturmasını, gişe rekorları kırmasını bekliyordum.” cümlesini kurar.

Yönetmenin beklentileri boşa çıkmış, hayalleri suya düşmüştür. Yani beklentileri gerçekleşmemiştir. İşte bu şekilde beklentiler içerisine girdiğimiz durumlarda, hiç de umduğumuz gibi gelişmelerin olmamasını “gerçekleşmemiş beklenti” olarak ifade ederiz. Bu türden cümleleri genellikle değer verdiğimiz insanların bize karşı yaptıkları davranışlar için kullanırız. “Ankara’ya kadar gelmişken bana uğrarsın diye düşünmüştüm.” cümlesindeki gibi, sosyal ilişkilerde umduğumuz gibi davranmayan kişilere alınganlık ifadesi olarak sıkça bu ifadeleri kullanırız.