Birleşik Cümleler
Tarih: 24 Haziran 2022 | Bölüm: Dil-Anlatım | Yorumlar: Yorum yok.
Birleşik cümleler, yapılarına göre cümle türlerinin alt başlığıdır ve içerisinde fiilimsi bulunan cümleler olarak da bilinir. Birleşik yapılı cümlelerin içinde mutlaka bir fiilimsi, ki’li bir yan cümle, alıntı cümle veya şart kipiyle çekimlenmiş bir yan cümle olması gerekmektedir. Bu dört yapıdan biri olmazsa olmazdır. Bu cümlelerde tek bir yüklem ve temel bir cümle bulunur. Buna ek olarak genellikle fiilimsiyle kurulan bir yan cümle vardır. Bu şekilde tek yüklemli temel cümleye ek olarak içinde fiilimsi veya yukarıda sıralanan diğer yapılardan birini barındıran cümle yapısı “birleşik cümle” olarak adlandırılmaktadır. Bu cümle yapısını “tek yükleme ek olarak içinde fiilimsi, şartlı ifade veya alıntı ifadeler gibi bir yan cümle yapısı barındıran cümlelerin yapı özelliği” şeklinde tanımlamak mümkündür.
Son yıllarda bu yapıdaki cümlelere genellikle “içinde fiilimsi olan cümle” denilmektedir. Çünkü bu yapıdaki cümlelerin büyük kısmı, tek yüklemi olan cümlelerin fiilimsi alması ile meydana gelmektedir. Aslında birleşik yapılı cümlelerin iki şartı yerine getirmesi gerekmektedir: Bunlardan birincisi cümlede sadece bir tane yüklem olması gerekir. Çünkü birden çok yüklemi olan cümleler sıralı veya bağlı cümle olurlar. Tek yüklem şartını yerine getirdikten sonra ise bir yan cümle ile temel cümlenin desteklenmesi gerekir. Yan cümleler de Türkçede genellikle fiilimsiler, ki’li veya şartlı yapılar ile alıntı cümlelerle kurulur.
Birleşik yapılı cümleleri; basit yapılı, yani tek yüklemli, cümlelerin fiilimsi veya ona benzer bir yan cümle almış hâli olarak düşünebiliriz. Bir cümle üzerinde bunu örnekleyecek olursak “Bütün evi iki saatte temizledik.” cümlesinde tek yüklem vardır ve herhangi bir yan cümle oluşturacak bir unsur yoktur. Bu nedenle bu cümlenin yapısına “tek yüklemli / basit” cümle dememiz gerekir. Bu cümleye şimdi bir fiilimsi ekleyelim. “Bütün evi iki saatte özenerek temizledik.” cümlesinde altı çizili fiilimsi cümlenin yapısını artık “birleşik / içinde fiilimsi olan” cümleye çevirmiştir.
Bağlı Cümleler
Tarih: 21 Şubat 2019 | Bölüm: Dil-Anlatım | Yorumlar: Yorum yok.
Adından da anlaşılacağı üzere bağlaçlarla birbirine bağlanan cümleler, cümle türlerinin bir alt başlığı olan bağlı cümleleri oluşturmaktadır. Birden fazla yargının, yani yüklemin, çeşitli bağlaçlarla bağlanarak arka arkaya sıralandığı cümlelere “bağlı cümle” denilmektedir. Burada dikkat edilmesi gereken şey, bu bağlaçların iki farklı yüklemi birbirine bağlamasıdır. Bilindiği üzere bağlaçlar cümlenin diğer bütün öğelerini de bağlayabilmektedir. Bağlı cümlelerde ise, birden fazla yüklem bağlaçlar yardımı ile birbirine anlam bütünlüğü içerisinde bağlanmaktadır.
“Bunları söylediğim için pişman değilim çünkü beni çok kırdın.” cümlesini ele alalım. Bu cümlede “pişman değilim” ve “kırdın” yüklemleri vardır. Bu yüklemler arasında bir anlam ilişkisi vardır ve bu ilişkiyi “çünkü” bağlacı sağlamıştır. Yani burada iki farklı yargı (cümle) bulunmakla birlikte, bu iki yargı birbirine bir bağlaç aracılığıyla bağlanmış ve tek cümle hâline gelmiştir. İşte bu cümlenin yapısı “bağlı cümle” olarak kabul edilmelidir. Bağlı cümlelerde en az iki yargı olmak zorundadır ve yüklemler “çünkü, ama, fakat, yalnız, ne … ne, hem … hem, ve, veya, ki” gibi bağlaçlarla birbirine bağlanmalıdır.
Bağlı cümleler ile sıralı cümleler sıklıkla karıştırılmaktadır. Sıralı cümlelerdeki gibi bağlı cümlelerde de iki farklı yüklem vardır ve bu cümleler arasında mutlaka bir anlam ilişkisi bulunmaktadır. Fakat sıralı cümlelerde yüklemler virgül veya noktalı virgüllerle ayrılarak gösteriliyorken; bağlı cümlelerde iki cümle mutlaka birbirine bir bağlaç ile bağlanmalıdır. İçerisinde bağlaç olmayan bir bağlı cümle yoktur. Bağlı cümlelerde de cümlelerin ögeleri arasında ortaklık bulunabilir. Ayrıca cümlelerin yüklemleri farklı kip ve şahıslara göre çekimlenebilir.
Bağımlı ve Bağımsız Sıralı Cümle Nedir?
Tarih: 13 Şubat 2019 | Bölüm: Dil-Anlatım | Yorumlar: Yorum yok.
Yapısına göre sıralı cümleleri, bazı kaynaklarda ve sorularda “bağımlı ve bağımsız sıralı cümle” şeklinde görmeniz mümkündür. Bu terim, birbiri ardına sıralanan cümlelerin aralarında herhangi bir ögenin ortak olup olmadığını ifade etmektedir. Sıralı cümleler, yüklemleri ayrı olmasına rağmen aralarında bir anlam bağı bulunan cümlelerdir. Bu anlam ilişkisine paralel olarak sıranan iki cümlenin bazı ögeleri ortak olabilmektedir. Mesela bazen iki cümlenin de belirttiği işi gerçekleştiren tek bir özne bulunabilir. Veya iki cümle de aynı zamanda (zarf tümleci) veya aynı yerde (dolaylı tümleç) gerçekleşebilmektedir. Bunun gibi ögeleri ortak olan sıralı cümlelere bağımlı sıralı cümle denilmektedir.
Sıralı cümleler, genellikle birbirini takip eden olayları anlattığı ve aralarında anlam ilişkisi bulunan cümleleri içerdiği için, bazen ögeleri arasında da ortaklık bulunabilmektedir. Bu ortaklık her sıralı cümlede olmak zorunda değildir, yani bazı sıralı cümlelerin ögeleri arasında herhangi bir ortaklık olmayabilir. Bu bilgilerden hareketle “En az bir ögesi ortak olan sıralı cümlelere bağımlı sıralı cümle; ögeleri arasında bir ortaklık olmayan sıralı cümlelere ise bağımsız sıralı cümle denir.” şeklinde bir tanım yapabiliriz. Sıralı cümlelerin ögelerinin sadece bir tanesi ortak olabileceği gibi, birden fazla ögesinin ortak olması da mümkündür.
Sıralı cümlelerde en az iki farklı yüklem bulunmak zorundadır. Bu yükleme bağlı ögeler, sıralı cümledeki diğer yüklemle ortak olabilir. Ortak olamayacak tek öge yüklemdir. Zira yüklemi ortak olan cümleler birden fazla yargı bildirmediği için sıralı cümle olamazlar. Bu nedenle bağımlı sıralı cümleler, her şeyden önce en az iki farklı yükleme sahip olmalıdır. Daha sonra bu yüklemlere ögeleri bulmak için sırayla soruları sorduğumuzda aynı kelimeyi buluyorsak, bu cümle bağımlı sıralı cümledir. Örneğin “Aysu işlerini bitirdi, vakit kaybetmeden eve geçti.” sıralı cümlesindeki altı çizili yüklemlere “Bu işi yapan KİM?” diye sorduğumuzda, iki yüklemden de “Aysu” yanıtını alırız. O hâlde bu sıralı cümlede özne ortak öge olarak kabul edilmelidir.
Sıralı Cümleler
Tarih: 27 Ocak 2019 | Bölüm: Dil-Anlatım | Yorumlar: 4 Yorum var.
Yapılarına göre cümle türlerinden biri olan sıralı cümleler, birbirinden bağımsız iki cümlenin tek cümlede birleştirilmesiyle meydana gelir. Yani bu cümlelerde aslında iki farklı yüklem, dolayısı ile de iki farklı cümle vardır. Fakat bu cümleler arasında bir anlam ilişkisi bulunduğu için, bazen anlatım esnasında bu cümleleri virgül veya noktalı virgüllerle birbirine bağlayarak kullanırız. Bu cümleler arasında mutlaka bir anlam ilişkisi bulunmakta veya birbirini takip eden olayları ifade eden cümleler kullanılmaktadır. Bu nedenle adına “sıralı cümle” denilmektedir. Art arda sıralanan cümleler, ayrı ayrı iki basit cümle olmalıdır.
Bilgileri bir araya getirerek şöyle bir tanım yapabiliriz: “En az iki basit cümlenin, aralarındaki anlam ilgisine bağlı olarak virgüllerle veya noktalı virgülle ayrılarak art arda sıralanmasıyla meydana gelen cümlelere” sıralı cümle denilmektedir. Sıralı cümleleri oluşturan cümleler, aslında kendilerine ait yüklemi olan ve bir yargıyı ifade eden basit cümlelerdir. Bu cümleler tek başlarına kullanılabilirler. Fakat bu cümleler bazen birbirleriyle anlam ilişkisine sahiptir, bazen de birbirini takip eden olayları anlatmaktadır. Bunun için arlarına virgül veya noktalı virgül getirilerek tek bir cümle hâlinde sıralanırlar.
Sıralı cümleler, anlatımın daha etkili ve vurgulu olmasını sağlayabilir. Bazen öğesi ortak cümleleri sıralarken iki ayrı cümleden daha kısa bir tek cümle meydana getirebiliriz. Bu nedenle anlatımda kolaylık ve bazen de sanat elde edebilmek amacıyla sıralı cümlelerden yararlanırız. Örneğin “Bu hafta hava sıcaklıkları normalin üstündeydi.” cümlesi ile “İnsanlar kışın ortasında bahar havası yaşadı.” cümlelerinin arasında anlam ilişkisi bulunmaktadır. Bu iki cümleyi “Bu hafta hava sıcaklıkları normalin üstündeydi, insanlar kışın ortasında bahar havası yaşadı.” şeklinde tek cümle şeklinde sıralayabiliriz. İşte yapısı bu şekilde olan cümlelere sıralı cümle denilmektedir.