Bağımlı ve Bağımsız Sıralı Cümle Nedir?
Tarih: 13 Şubat 2019 | Bölüm: Dil-Anlatım | Yorumlar: Yorum yok.
Yapısına göre sıralı cümleleri, bazı kaynaklarda ve sorularda “bağımlı ve bağımsız sıralı cümle” şeklinde görmeniz mümkündür. Bu terim, birbiri ardına sıralanan cümlelerin aralarında herhangi bir ögenin ortak olup olmadığını ifade etmektedir. Sıralı cümleler, yüklemleri ayrı olmasına rağmen aralarında bir anlam bağı bulunan cümlelerdir. Bu anlam ilişkisine paralel olarak sıranan iki cümlenin bazı ögeleri ortak olabilmektedir. Mesela bazen iki cümlenin de belirttiği işi gerçekleştiren tek bir özne bulunabilir. Veya iki cümle de aynı zamanda (zarf tümleci) veya aynı yerde (dolaylı tümleç) gerçekleşebilmektedir. Bunun gibi ögeleri ortak olan sıralı cümlelere bağımlı sıralı cümle denilmektedir.
Sıralı cümleler, genellikle birbirini takip eden olayları anlattığı ve aralarında anlam ilişkisi bulunan cümleleri içerdiği için, bazen ögeleri arasında da ortaklık bulunabilmektedir. Bu ortaklık her sıralı cümlede olmak zorunda değildir, yani bazı sıralı cümlelerin ögeleri arasında herhangi bir ortaklık olmayabilir. Bu bilgilerden hareketle “En az bir ögesi ortak olan sıralı cümlelere bağımlı sıralı cümle; ögeleri arasında bir ortaklık olmayan sıralı cümlelere ise bağımsız sıralı cümle denir.” şeklinde bir tanım yapabiliriz. Sıralı cümlelerin ögelerinin sadece bir tanesi ortak olabileceği gibi, birden fazla ögesinin ortak olması da mümkündür.
Sıralı cümlelerde en az iki farklı yüklem bulunmak zorundadır. Bu yükleme bağlı ögeler, sıralı cümledeki diğer yüklemle ortak olabilir. Ortak olamayacak tek öge yüklemdir. Zira yüklemi ortak olan cümleler birden fazla yargı bildirmediği için sıralı cümle olamazlar. Bu nedenle bağımlı sıralı cümleler, her şeyden önce en az iki farklı yükleme sahip olmalıdır. Daha sonra bu yüklemlere ögeleri bulmak için sırayla soruları sorduğumuzda aynı kelimeyi buluyorsak, bu cümle bağımlı sıralı cümledir. Örneğin “Aysu işlerini bitirdi, vakit kaybetmeden eve geçti.” sıralı cümlesindeki altı çizili yüklemlere “Bu işi yapan KİM?” diye sorduğumuzda, iki yüklemden de “Aysu” yanıtını alırız. O hâlde bu sıralı cümlede özne ortak öge olarak kabul edilmelidir.
Cümle Türleri
Tarih: 20 Eylül 2011 | Bölüm: Cümle Türleri | Yorumlar: 2 Yorum var.
Cümle konusunda önemli çalışmaları olan Amerikalı dilbilimci Noam Chomsky, insanın sınırlı sayıda kelime ile sınırsız sayıda cümle üretebildiğini söyler. Dilbilimi alanında çalışma yapan araştırmacılar, her dilin temel yapısının cümle düzeyinde ortaya çıktığını, dillerin bazı yönlerden farklılık gösterse de temelde ortak bir yapıya sahip olduğunu kabul ederler. Yani her dil, kendi söz dizimi sistemi içerisinde özgün olsa da bazı yönlerden pek çok dille benzerlik göstermektedir.
Dillerin, cümle düzeyinde ortak olan en önemli yönleri, kuşkusuz cümleyi kelimelerden oluşturmaları ve kelime dizilişlerini belli kurallar dahilinde gerçekleştirmeleridir. Yeryüzünde hiçbir dil kuralsız bir dizilişe izin vermez. Dilin doğal konuşucuları, ana dillerinde, cümle yapısında meydana gelen kural hatalarını hemen fark ederler. İnsanların, ana dillerinde, geçmişte veya hâlihazırda kullanılan veya gelecekte kullanılacak olan cümlelerin tamamını ezberlemesi mümkün değildir. Dilin söz dizimi kuralı doğuştan itibaren öğrenildiği için her kullanılışta yeni bir diziliş mümkün olabilmektedir. Bu nedenle, insan, ana dilinde cümle yapısında meydana gelen bir yanlışlığı kuralları bildiği için kolayca fark edebilmektedir.
Yapısına Göre Cümleler
Tarih: 20 Eylül 2011 | Bölüm: Cümle Türleri | Yorumlar: 8 Yorum var.
Türkçede her cümle, en az bir özne ve bir yüklemden oluşur. Konuşucu, amacına veya konunun kapsamına göre cümleye yeni unsurlar ekler ve cümleyi genişletir. Bu eklemeler, kelime olabileceği gibi isimlerden oluşan kelime grupları veya fiilimsilerden oluşan kelime grupları da (yan cümle) olabilir. Esas itibarıyla her cümle bir yargı bildirir. Yargı ise çekimli fiille doğrudan bağlantılıdır. Yani bir cümlede, kaç tane çekimli fiil varsa o kadar yargı var demektir. Konuşucu, bazı durumlarda, kısa ve tek yargılı cümleler kurmak yerine, içerisinde tam çekimlenmemiş fiilimsiler bulunan uzun cümleler kurabilir. Bu cümleler, temelde tek bir yargı bildirmekle birlikte, yarım yargı diyebileceğimiz başka yargılar da içerebilir.
Her cümle bir yargı bildirir. Ancak bazı cümlelerde birden fazla yargı bildiren unsur bulunur. Bunlar bazen iki ayrı yüklemle, bazen yan cümleciklerle sağlanır. Cümlenin yapısına geçmeden önce yapıyı belirleyen temel ve yan cümleleri görelim.
Temel Cümle: Bir cümlenin yüklemi temel cümledir. Cümlenin bildirmek istediği asıl yargı da bu cümleyle verilir. Diğer öğeler temel cümleyi açıklayan tamamlayıcı öğelerdir. “Akşama geleceğim.” cümlesinde “geleceğim” yüklemi temel öğe, “akşama” sözü de onun tamamlayıcı öğesidir.
Yan Cümle: Tam bir yargı bildirmeyen, temel cümlenin bir öğesi durumunda bulunan ve kendi içinde değişik tamamlayıcı öğeler de alabilen söz öbeğidir. Yan cümleler iki şekilde yapılabilir: Fiilimsilerle ve çekimli fiillerle.
• Fiilimsilerle yapılanlar: Cümle içinde temel cümlenin bir öğesi olan ya da bir öğenin tamamlayıcısı olan fiilimsiler yan cümlecik yapar.