Nicel anlam (nicelik) ve nitel anlam (nitelik) nedir, bunlara uygun örnek cümle ve kelimeler nelerdir gibi soruların cevabını bulabileceğiniz bu yazımız, kelimede anlam temasının bir alt başlığına ait konu anlatımını içermektedir. Bu terimler, kelimenin miktar veya kalite gösterme yönlerini ifade eder. “Nicel“, sayılar ve ölçülerin kavram alanına ait bir kelimedir; “nitel” ise isimlerin özelliklerini, kalitelerini ifade eden kavram alanına aittir. Nicel anlam ile nicelik, nitel anlam ile nitelik aynı konunun farklı isimleridir. Şimdi bu iki terimi daha ayrıntılı olarak anlatmaya çalışalım.

Nitel Anlam (Nitelik)

TDK, nitelik terimini “bir şeyin nasıl olduğunu belirten, onu başka şeylerden ayıran özellik, vasıf, keyfiyet” olarak tanımlamaktadır. Yani nitel anlam, “varlıkların nasıl olduğunu, niteliğini gösteren; sayılamayan, ölçülemeyen bir değeri, özelliği ifade eden sözcükler” olarak açıklanabilir. Nitel anlamı, bir bakıma “niteleme sıfatları” olarak düşünebiliriz. Çünkü bunlar bir ismin özelliğini, niteliğini, kalitesini, değerini, rengini, şeklini bir şekilde gösteren kelimelerdir.

Örnek: “Masanın üstündeki kırık cetveli bana uzattı.”
“Dünyanın en lezzetli yemeklerini annem yapar.”
“Son model arabasıyla yanımıza geldi.”
“Başındaki pembe şapka herkesin dikkatini çekti.”
“Bozuk parası olan var mı?“

Yukarıdaki cümlelerde altı çizili kelimelere dikkat edilirse, hepsi niteleme sıfatı olarak görev yapmaktadır. Ve bu nitel anlamlı (nitelik bildiren) kelimelerin hepsi, isimlere sorulan “Nasıl?” sorusunun cevabıdır. “Nasıl cetvel?” sorusuna “kırık” diye verdiğimiz cevaplar, birer nitel anlam örneğidir. Fakat bu kelimelerin, ölçülemeyen kavramları karşıladığı gözardı edilmemelidir. Lezzetin, pembenin, son modelin sayısı, ölçüsü, miktarı yoktur.

Nicel Anlam (Nicelik)

TDK, nicelik terimini “bir şeyin sayılabilen, ölçülebilen veya azalıp çoğalabilen durumu, kemiyet, miktar, kantite” olarak tanımlamaktadır. Yani nicel anlam, “kavramların sayılabilen, ölçülebilen, azalıp çoğalabilen özelliklerini gösteren sözcükler” olarak açıklanabilir. Nicel anlam, bir varlığın miktarını veya sayısını gösterir. Nitel anlamın tersine, nicelik ifadesi bir ölçü bildirir ve sayılabilen bir değeri ifade eder.

Örnek: “Okulumuzun karşısına yüksek binalar yapıldı.”
“Kumsalda masamızı kuracak sert bir zemin arıyorduk.”
“Üzerinde çok dar bir pantolon vardı.”
“Sırtında çok ağır bir çanta ile yürüyordu.”
“Bu soğukta kalın elbiselerle bile üşüyorum.”

Yukarıdaki cümlelerde altı çizili kelimelere dikkat edilirse, hepsi bir varlığın ölçülebilen “yükseklik – alçaklık, sertlik – yumuşaklık, darlık – genişlik, ağırlık – hafiflik” gibi yönlerini belirtmektedir. Bu tür kelimeleri anlamak için nicel anlamlı olduğunu düşündüğünüz kelimeye “Ne kadar?” sorusunu sorabiliriz. “Ne kadar yüksek?” sorusunun mantıklı bir cevabı varsa, bu kesinlikle nicelik ifade eder. Ama nitelik bildiren kelimeler buna cevap vermez, “Ne kadar pembe?” sorusundaki gibi.

NOT: “Renk” kavramı ölçülemez, sayılamaz; bir varlığın şeklini gösterir. Bunun için renk kavram alanına ait kelimeler nitelik (nitel anlam) olarak kabul edilir. Ama mesela “geniş” kelimesi, ölçülebilen veya sayılabilen bir kavramı ifade ettiği için bu nicelik (nicel anlam) olarak kabul edilir.

UYARI: Bir kelime, kullanıldığı cümleye göre “nicelik” veya “nitelik” ifade edecek şekilde kullanılabilir. Yani kelimelerin nicel veya nitel anlamlı olup olmadığını anlamak için, cümlede kullanıldıkları anlama bakmak daha kesin sonuç verir.

Örnek: “Adana, bulunduğumuz yere çok yakın.” (nicel anlam)
“Onunla çok yakın arkadaşız.” (nitel anlam)

Yukarıdaki cümlelerde “yakın” sözcüğü hem nicelik hem de nitelik bildirecek şekilde kullanılmıştır. Şimdi nicel ve nitel anlamla ilgili örnekler sıralayalım.

Örnek Cümleler

“Bu işten iyi para kazandı.” (nicel anlam)
“Evin geniş bir salonu vardı.” (nicel anlam)
“Derin bir kuyudan su çekerdik.” (nicel anlamlı)
“Edebiyatımızın derin bir yazarıydı o.” (nitel anlam)
“Merkeze yakın bir semtti.” (nicel anlam)
“Okul, yüksek binaların arasında kalmış.” (nicel anlam)
“Annemin lezzetli yemekleri burnumda tütüyor.” (nitel anlam)
“Bahçede büyük bir kalabalık vardı.” (nicel anlam)
“Beni küçük düşürmekle ne kazandın?” (nitel anlam)
“Sırtında ağır bir çantayla güç bela yürüyordu.” (nicel anlam)
“Son iki günde soğuk çok arttı.” (nicel anlam)
“Bahçeyi alçak bir duvarla çevirdiler.” (nicel anlam)
“Okula yırtık ayakkabılarla gidiyordu.” (nitel anlam)
“Bu paket daha hafif, sen bunu taşı.” (nicel anlam)
“Resimler çok güzel çıkmış.” (nitel anlam)
“İşyerime yakın bir ev satın almak istiyorum.” (nicel anlam)
“Ekşi yoğurdu ayran yaparak değerlendirebilirsin.” (nitel anlam)
“Bize ilginç öyküler okurdu.” (nitel anlam)
“Güleç yüzüyle çevresine neşe saçıyordu.” (nitel anlam)
“Cimri insanların kimseye hayrı dokunmaz.” (nitel anlam)
“Yakın arkadaşlarımdan biriydi.” (nitel anlam)
“Çardaktan  kara üzümler sarkıyordu.” (nitel anlam)
“Kapıyı küçük bir kız açtı.” (nicel anlam)
“O ince kartonları davetiyeler için aldık.” (nicel anlam)
“Bu binadaki dairelerin oldukça geniş odaları var.” (nicel anlam)
“Ağacın uzun dallarını testereyle kestim.” (nicel anlam)
“Eve gelince bir tabak yemek yedi.” (nicel anlam)
“Dün gece hafif bir rahatsızlık geçirmiş.” (nitel anlam)
“Kışın hepimiz yünlü kazaklar giyeriz.” (nitel anlam)

Orkun KUTLU