Bilindiği gibi bir cümlede hareketi (geniş anlamda) karşılayan bir fiilin bulunması zorunludur. Bu bazen oku-, kal-, gül- gibi fiillerle sağlanırken isim cümlelerindeki hareket, yani oluş, eklesen biçimbirimler yardımıyla sağlanır. Bunlar tarihsel süreç içinde fiillerden kısalarak ekleşmişlerdir. Bu fiillerden birincisi er- fiilidir. Eski Türkçe döneminde bir yardımcı fiildir ve bütün kiplerde çekimlenebilmektedir: “Buyrukı yeme bilge ermiş erinç.” (Kumandanları da akıllı imişler şüphesiz.)

Günümüzde er- fiili kısalmış ve imiş, idi, ise, iken gibi biçimlerde varlığını sürdürmektedir. Diğer bir ekfiil biçimbirimi durur fiilinden kısalan, üçüncü şahıslarda görülen ve bildirme eki olarak bilinen -DXr ekidir. Ekfiilin geniş zaman 1. ve 2. kişileri er- fiili ve kişi zamirlerinin kaynaşmasıyla oluşmuştur: öğrenciyim, öğrencisin, öğrenciyiz, öğrencisiniz. Ekfiilin geniş zaman 3. kişileri ise çok farklı anlamsal farklar oluşturan -DXr ekiyle sağlanmaktadır: öğrencidir.

Ekfiille ilgili diğer önemli bir özellik de onun gelecek zaman çekiminde kullanılmamasıdır. Bu yüzden öğrenci iyeceğim gibi bir yapı kabul edilebilir değildir. Ekfiille sağlanan ifadelerin gelecek zaman çekimi ol- fiiliyle kurulur. Yani, öğrenciyim, öğrenciydim, öğrenciysem gibi ifadelerin gelecek zaman çekimi öğrenci olacağım şeklindedir. Bu çekimin ekfiile benzeyen yönü ol- fiilinin ekfiil biçimbirimleri gibi oluş ifadesi taşımasıdır. Ol- fiilinin ekfiil işlevi gördüğünü aşağıdaki dönüşümler de destekler:

Ali öğrencidir. —-> Öğrenci olan Ali …

Genel olarak mastar (bkz. fiiller) olarak bir anlamı olmayan, isim ve isim soylu sözcüklere gelerek onları cümlede yüklem olarak kullandıran ve çekimlenmiş fiillere gelerek birleşik çekimli fiiller oluşturan “imek” fiiline ekfiil denir.

Bu fiilin dört basit çekimi bulunur. Basit çekimli durumda sadece isim soylu sözcüklerde bulunur. Üç bildirme (haber), bir dilek kipi bulunan bu fiilin çekimini şu şekilde gösterebiliriz.

a. Bilinen Geçmiş Zaman (idi): Öznenin önceden içinde bulunduğu bir oluşu bildirir. “Öğrenci” sözcünün bilinen geçmiş zaman ekfiil ile çekimlenmiş hâli aşağıdaki gibidir:

“Öğrenciydim, öğrenciydin, öğrenciydi, öğrenciydik, öğrenciydiniz, öğrenciydiler”

Sadece isme değil zamire, edata, tamlamalara da eklenebilir. “Seni buraya çağıran bendim.” cümlesinde zamire, “Dün biraz rahatsız gibiydi.” cümlesinde edata, “Elinde taşıdığı paket, düğün hediyesiydi.” cümlesinde isim tamlamasına, “Yeni aldığım ev bahçeli bir evdi.” cümlesinde sıfat tamlamasına gelerek onlara zaman anlamı kazandıran “-di” ekleri hep ekfiildir.

b. Öğrenilen Geçmiş Zaman (imiş): Öznenin başkasından duyulan bir oluş içinde bulunduğunu gösterir. “Doktor” sözcüğünün öğrencilen geçmiş zamana göre ekfiille çekimlenmiş şekli aşağıdaki gibidir:

“Doktormuşum, doktormuşsun, doktormuş, doktormuşuz, doktormuşsunuz, doktormuşlar”

Tıpkı görülen geçmiş zaman ekfiili gibi, bu ekfiil de zamirlere ve edatlara, yani tüm isim soylu sözcüklere eklenebilir.

c. Şart Kipi (ise): İsim soylu sözcüklere şart anlamı yüklemek ve onların yüklem olarak kulanılması amacıyla eklenirler. Aşağıda “hasta” sözcüğü şart anlamı vermek üzere “ise” ekfiiliyle birlikte çekimlenmiştir:

“Hastaysam, hastaysan, hastaysa, hastaysak, hastaysanız, hastaysalar”

d. Geniş Zaman: Bu zaman çekiminde ekfiil diğer çekimlerinde olduğu kadar belirgin değildir. Diğerleri, eklendiği sözcükten “idi”, “imiş”, “ise” diye ayrılabileceği halde, geniş zamanda ayrılmaz.

Ben şair-im.
Sen şair-sin.
O şair-(dir).
Biz şair-iz.
Siz şair-siniz.
Onlar şair-ler.

“Sensin beni hasta eden.” cümlesinde zamire, “Sen tam bana göresin.” cümlesinde edata, “Elmaların en iyisi Amasya elmasıdır.” cümlesinde isim tamlamasına gelmiş ve onları yüklem yapmıştır.

Ekfiilin Olumsuzu: Ekfiille çekimlenmiş sözcükler “değil” edatıyla olumsuz yapılır.

Öğretmendim —-> Öğretmen değildim.
Doktormuş —-> Doktor değilmiş.
Hastaysa —-> Hasta değilse.
Şairim —-> Şair değilim.

Yukarıdaki örneklerde ekfiilin olumsuz çekimi görülmektedir. Diğer fiillerin “-ma, -me” ile, ekfiilin “değil” ile olumsuz yapılması, ekfiilin bulunmasını oldukça kolaylaştırır.

“Karnım iki gündür açtı.”, “Kapıyı ardına kadar açtı.” cümlelerinde altı çizili sözcüklerden hangisinin ekfiil aldığını bulmak için cümleleri olumsuz yaparız. “Karnı iki gündür açmadı.” olmayıp “aç değildi.” olacağına göre birincide ekfiil kullanılmıştır.

“Beni aramış doktorum.”, “İki yıldır doktorum.” cümlelerinde de benzer ekler görülüyor. Ayrı yöntemle bunu da ayırabiliriz.

“Beni aramış doktor değilim.” denmez, ancak “İki yıldır doktor değilim.” olur. Öyleyse ikinci cümledeki, ekeylemdir.

Burada “değil” edatının zaman eklerinden önce geldiğini de söyleyelim. Yani “hastaydı” sözü “hastaydı değil” şeklinde olumsuz yapılmaz; “hasta değildi” şeklinde yapılır.

Ekfiilin Soru Şekli: Bu fiilin soru şekli de diğer fiillerde olduğu gibi “mi” ile yapılır. “mi” sözü isimle ekfiil arasına girerek kullanılır.

Öğretmendim —-> Öğretmen miydim?
Doktormuş —-> Doktor muymuş?
Şairim —-> Şair miyim?

Ekfiilin geniş zamanında kullanılan ekler çekimlenmiş fiillerden sonra gelmez. Ancak üçüncü tekil şahısta kullanılan “-dir” eki çekimli fiillerden sonra gelerek onlara ihtimal ya da kesinlik anlamı katabilir. Bu görevi üstlendiğinde bu ekin adı bildirme eki olur.

|« “Sözcük Türleri” sayfasına dön! «|