“Türk Dilleri Sözlüğü” diye çevirebileceğimiz Divanü Lûgat-it Türk hakkında bilgilerimiz, gözleme dayanan ve karşılaştırmalı dilcilik yöntemine uyan bir eser olduğu için, Türk kültür tarihi bakımından olduğu kadar, Türk dili tarihi bakımından da üstün değerde bir kaynak eser niteliğindedir. Kaşgarlı Mahmut‘un, eserini yazarken o devir Türk ülkelerini birer birer dolaşarak notlar almış ve doğrudan doğruya kendi derlediği dil malzemesine dayanmış olması, eserinin değerini bir kat daha arttırmıştır.

Divanü Lûgat-it Türk’ü, yalnızca bir “sözlük” olarak nitelemek, ona haksızlık etmek olacaktır. Çünkü bu eser, Türk lehçelerinin dil ve ses özelliklerini ortaya koyup, Türk tarihini aydınlatacak ayrıntılı bilgiler vermesinin yanında; bundan bin yıl önce yaşayan Karahanlı Türklerinin yaşantılarını, kültürel özelliklerini, gelenek-göreneklerini, yemek kültürlerini, oyunlarını, inanç yapılarını ve maddi / manevi “kültür” kavramı içerisinde düşünülebilecek tüm değerler hakkında az veya çok bilgiler sunmaktadır. Bu anlamda Divan, yazıldığı dönem için bile büyük bir hazineyken, günümüz için paha biçilmez bir bilgi pınarıdır.

Divanü Lûgat-it Türk on birinci yüzyıl Türkçesinin ses bilgisi ve biçim bilgisi özellikleriyle ilgili bilgileri, söz varlığının gücünü, inceliklerini yirmi birinci yüzyıla ulaştıran bir bilgi hazinesidir. Kaşgarlı Mahmut’un 1072 yılında yazmaya başlayıp 1074 yılında tamamladığı Türk dilinin anıtsal eseri Divanü Lûgat-it Türk, yalnızca bir sözlük değildir.

Tarihin en eski dönemlerine kadar uzanan kültür değerlerimizin köklerini ortaya koyan, yaklaşık bin yıl öncesinin Türkistan’ında, Kıpçak bozkırlarında, Karahanlı Devleti’nde, Uygur Kağanlığı’nda, Oğuz obalarında kısacası on birinci yüzyılın Türk dünyasında yaşayan Türk topluluklarının dilleri, gelenekleri, inanışları, yaşayışları konusunda bilgiler veren, sözcükleri tanımlarken Türk sözlü edebiyatının seçkin örnekleriyle anlatımını renklendiren, atasözlerimizin en eski biçimleriyle söz varlığımızın gücünü ortaya koyan eşsiz bir başvuru kaynağıdır ve aynı zamanda Türkçenin hafızasıdır.

Divanü Lügat-it Türk hakkında ayrıntılı bilgi edinmek için aşağıdaki başlıklara göz atabilirsiniz. Ayrıca Çukurova Üniversitesi Türkoloji Araştırmaları Merkezi’nin makale veritabanında arama yaparak Divan hakkında yapılan onlarca çalışmayı okuyabilirsiniz.

Divan Hakkında Genel Bilgi
Divan Nasıl Bir Kitaptır?
Divanü Lügat-it Türk’ün Önemi
Divan’ın Ön Sözü
Divan’ın Yazılışı
Divandaki Sözlükçülük Anlayışı
Kitabı Yazan Zât
Kaşgarlı Mahmut Hakkında
Kaşgarlı Mahmut’un Hayatı
Kitabın Yazıldığı Tarih
Kitap Nerede Yazılmıştır?
Divanda Türklerle İlgili Hadisler
Divan’ın Bulunuşu ve Basımı
Divan Üzerinde Çalışanlar
Kaşgarlı Mahmut Dünya Haritası

Kaşgarlı Mahmut / Yusuf Has Hacip Karşılaştırması

Divan’ın yazılma amacı Türkçenin Arapça kadar zengin olduğunu göstermek ve Türklerin hüküm sürdüğü yerlerde Türkçe öğrenmek isteyenlere yardımcı olmaktır. Bu yüzden, kitabın yazıldığı dönemde Türkçede yaşayan kelimeler, gerek Türkçe cümle içinde kullanılarak gerekse ansiklopedik bilgiler erilerek Arapça açıklanmıştır.

Bu açıklama bölümleriyle Divanü Lûgat-it Türk yalnız bir sözlük olmaktan çıkmış, Türk tarihi, coğrafyası, etnolojisi, mitolojisi, folkloru, dili, edebiyatı üzerine tanıklarıyla bilgi veren bir ansiklopedi hâline dönüşmüştür. Eser edebî örneklere yer vermesi açısından bir edebiyat antolojisi özelliği kazanmıştır. Türk kültürüyle ilgili pek çok malzeme bulunduğundan dolayı bu eserin Türkolojinin temelini attığı da söylenebilir.

Divanü Lûgat-it Türk’ün 1650’li yıllarda Kâtip Çelebi tarafından görülüp, Kaşf az-Zunūn adlı eserin kaynakçasında yazıldığı Dankoff tarafından belirtilmektedir. Yazma nüshanın ilk olarak keşfedilmesi ise, 1910 yılında Ali Emiri’nin kitabı görmesiyle gerçekleşmiştir.

Osmanlı tarihi boyunca Divanü Lûgat-it Türk olduğu bilinmeden elden ele saklanarak İstanbul’a kadar getirilen bu eser, bir kadının sahafa satamadığı kitabı Ali Emiri’ye satmasıyla keşfedilir. Ali Emiri, kitap okuma düşkünü ve çok bilgili bir kişidir. Kitabın değerini anlar ve hemen satın alır. Devrin sadrazamı Talat Paşa’nın emriyle kitabın Kilisli Rıfat tarafından düzenlenip baskıya hazırlaması istenir. Bir buçuk yılda eser baskıya hazırlanır ve Ali Emiri ile Kilisli Rıfat’ın bu muazzam ve titiz çalışmaları sonucunda, bir Türklük hazinesi olarak bütün Türk dünyasına armağan edilmiş olunur.

Kilisli Rıfat’ın yapmış olduğu çeviri çalışması, ilk olması bakımından önemlidir; fakat eksiklerle doludur. Daha sonra yapılan çalışma K. Brockhelmann’ın 1928’de matbu eserden yararlanarak yaptığı çalışmadır. Besim Atalay’ın üç ciltlik çeviri çalışması, Divanü Lûgat-it Türk üzerinde yapılmış ilk ciddi ve sistemli çalışma olmuştur. Onu G. Clauson’un Divan’dan alıntılarla oluşturduğu çalışması izlemiştir.

Besim Atalay’ın yapmış olduğu çalışma, Türk Dil Kurumu tarafından 1972 yılında dizin olarak yayımlanmaya başlamış ve eksiklikleri giderilerek dört cilt hâlinde yararlanmak isteyenlerin hizmetin sunulmuştur.

Orkun KUTLU