Edebiyatta metafor kavramı nedir, özellikleri nelerdir sorularının örneklerle açıklamasını bu yazımızda bulabilirsiniz. Bu kavram, bir söz sanatı olan mecaz ile karşılanmaya çalışılıyorsa da tek başına mecaz karşılığı bizce eksik kalmaktadır. Çünkü metafor, mecaz anlam üzerine kurulmuş bir benzetme ilgisine dayanmaktadır. Okuduğunuz roman veya şiirlerde, şairin bir kişiyi veya kavramı anlatmak için çeşitli benzetme ilgileri kurduğunu görmüşsünüzdür. Aslında metafor, bu ilginin mecaz üzerine kurulmuş hâlidir.

Türkçede “eğretileme” şeklinde de kullanılan metafor, bir konuyu açıklamaya çalışırken veya karşımızdakinde bir dugu uyandırmak amacıyla yazarın asıl anlatılmak istenen şeyi bir benzetme yoluyla gizlemesidir. Bunu yazar veya şair bir söz sanatı olarak kullanıyor olabilir veya açıklanmak istenen şeyi anlatırken bir soyutlama yapmayı tercih edebilir. Sonuçta yazarın kaleminden çıkan nesne, kişi veya kavramlar; okuyucu veya dinleyicinin zihninde çağrışım uyandıracak bir araca dönüşür. İşte mecazlı bu benzetme ilgisi, metafordur.

Daha çok eğitimde ve şiirlerde kullanılan metaforu daha iyi anlatabilmek için bir örnek üzerinden devam ediyoruz: Tasavvuf edebiyatında “ney” çalgısının hazin bir hikayesi vardır. Neyin yapılışını tarif eden sufîler, bir kamışın içinin ateşle yakılarak oyulduğunu ve bu işlem sırasında kamışın yüreğine bir kor düştüğünü söylerler. Bu yürek yangınını inleyerek dillendirdiği için neyin sesi bu kadar güzeldir. Aslında burada bir benzetme ilgisi vardır ve olayı anlatmak için böyle mecazlı bir benzetme ilgisi kurulmuştur. Yani kamışın yüreğinin yanması ve sesinin bundan güzel çıkması bir metafordur.

Eski Türkler, ölüm konusunda bir metafor geliştirmişlerdi. Ölünce ruh, insanın içinden çıkarak Gök Tanrı‘ya doğru yükseliyordu. Bu olay, o dönemlerde bıldırcına benzer bir kuş olan “kergek” kuşunun göklere uçmasına benzetilmişti. Ve ölüm kavramını “kergek bolmak” (kuş olup uçmak) şeklinde ifade etmişlerdi. İşte burada da bir metafor örneği karşımıza çıkmaktadır.

Bilginin bir su kaynağına benzetilmesi, hayatın yolculuk gibi bir kavramla anlatılması, ilişkilerde aşk ve mantığın dengede tutulmaya çalışılması bir metafor örneğidir. Metaforların belli başlı özellikleri şunlardır:

Metaforun Özellikleri

– Eğitimde kullanıldığında oldukça yararlıdır. Öğrencilerin eğitim ortamlarına daha etkin katılmalarını sağlar. Soyut kavramları ve konuları daha somut bir şekilde anlatmaya yarar. Konuların akılda kalıcılığını arttırır ve öğrencilerin problem çözme, yaratıcı düşünme yeteneklerini geliştirir.

– Her şeyden önce metafor bir söz sanatıdır. Benzetme ve mecaz birlikteliğiyle ortaya çıkan ve anlatımı daha etkili kılan bir edebî sanattır.

– Bilimsel çalışmalarda, sunumlarda, şiirlerde ve öğretme yöntem / tekniklerinde sıkça yararlanılmaktadır. Reklam veya sinema filmlerinde çok fazla metafor kullanılmaktadır.

– Metaforun felsefik ve sosyolojik boyutu da bulunmaktadır. Bazı felsefeciler hayatı baştan sona metaforlarla anlamlandırmak gerektiğine inanmışlardır.

– Ufak bir nesne veya örneklem üzerinden, bir ideolojiyi anlatacak kadar güçlü bir dil becerisidir.

Orkun KUTLU