Dönüşlülük Zamiri
Tarih: 5 Ocak 2020 | Bölüm: Dil-Anlatım | Yorumlar: 1 Yorum var.
Bir kişi zamiri türü olmasına rağmen, bazen ayrı bir zamir çeşidi gibi kabul edilen ve son zamanlarda sorularda sıklıkla karşımıza çıkan dönüşlülük zamiri, genellikle dilimizde şahıs zamirlerinin anlamını güçlendirmek için kullanılmaktadır. Bilindiği gibi isimlerin yerini tutan kelimeler olan zamirlerin, sözcük hâlinde dört türü bulunmaktadır. Bazı kaynaklarda beşinci tür olarak dönüşlülük zamiri kabul edilmektedir. Aslında dönüşlülük zamiri, Türkçedeki şahıs zamirlerinden biridir. Şimdi dönüşlülük zamirinin özelliklerini ve kullanımını örneklerle anlatmaya çalışalım.
Türkçede temel olarak altı tane şahıs (kişi) zamiri bulunmaktadır. Bunlar “ben, sen, o, biz, siz, onlar” kelimeleridir. Bu kelimeler cümlede bir insan isminin yerini tutmak için kullanılırlar. “O son sınavlarda notlarını yükseltti.” cümlesinde “o” kelimesi bir ismin yerini tutmuştur ve kişi zamiri görevinde kullanılmıştır. Bu cümleyi bazen “Kendisi son sınavlarda notlarını yükseltti.” şeklinde kullanabiliriz. İşte bu örnekteki gibi bazı şahıs zamirlerinin yerine veya onları pekiştirmek amacıyla onlarla birlikte kullanılabilen “kendi” kelimesi, Türkçede dönüşlülük zamiri olarak adlandırılmaktadır.
Dilimizde sadece bir tane dönüşlülük zamiri vardır, o da “kendi” kelimesidir. Bu kelime cümlede kullanılırken iyelik veya hâl ekleri gibi çekim eklerini alabilir. Sadece “kendi” sözcüğü dönüşlülük zamiri olabildiği için cümlede bulmak çok kolaydır. Bir cümlede “kendi” sözcüğünü gördüğümüz zaman hemen onun dönüşlülük zamiri olduğunu söyleyebiliriz. Bu kelimenin kullanımı Orhun Yazıtları‘na kadar gitmektedir. Kül Tigin Abidesi’nde geçen “Oğuz budun kentü budunum erti.” (Oğuz milleti, kendi milletim idi.) cümlesindeki “kentü” kelimesi, bugünkü “kendi” kelimesinin eski şeklidir.
Büyük Ünlü Uyumu / Kalınlık – İncelik Uyumu
Tarih: 30 Aralık 2015 | Bölüm: Dil-Anlatım | Yorumlar: Yorum yok.
Türkçenin ses yapısının temellerini oluşturan kuralların belki de başında büyük ünlü uyumu, diğer bir söyleyişle kalınlık – incelik uyumu gelir. Bu kural, kelimenin hecelerindeki ünlülerin Türkçenin ses yapısına göre dizilişini ifade eder. Ve aslında Eski Türkçedeki kelimelerin neredeyse tamamı bu kurala uymaktayken, bugün birçok kelime bu kurala uymayacak şekilde değişmiştir.
Büyük ünlü uyumu kuralını “Bir kelimenin ilk hecesinde kalın ünlü varsa, kendisinden sonraki hecelerde de kalın ünlü olmalıdır; ilk hecede ince ünlü varsa, kendisinden sonraki hecelerde de ince ünlü bulunmalıdır.” şeklinde tanımlayabiliriz. Yani kelimelerin bu kurala uygunluğuna bakarken, önce ilk hecedeki ünlüye bakarız. Kalın ünlülerden biri (a, ı, o, u) varsa, geri kalan ünlüler de kalın olmalıdır. İnce ünlülerden biri varsa (e, i, ö, ü), geri kalan ünlüler de ince olmalıdır. Aksi hâlde büyük ünlü uyumuna uymaz denir.
“Yağmur” kelimesi büyük ünlü uyumuna uyar; çünkü ilk hecesinde “a” kalın ünlüsü, ikinci hecesinde de “u” kalın ünlüsü vardır. Fakat “kardeş” kelimesi, kalınlık – incelik uyumuna uymaz; çünkü ilk hecesinde “a” kalın ünlüsü varken, ikinci hecesinde “e” ince ünlüsü bulunmaktadır. Kalından sonra ince; inceden sonra kalın ünlü gelemeyeceği için ünlü uyumu bozulur.
Zarf Tümleci Nasıl Bulunur?
Tarih: 12 Ekim 2015 | Bölüm: Dil-Anlatım | Yorumlar: 8 Yorum var.
Cümlenin öğelerinden zarf tümleci nedir, nasıl bulunur ve soruları nelerdir gibi konulara bu yazımızda cevap bulabileceksiniz. Zarf tümleci, “yüklemde gösterilen iş, oluş veya yargının durumunu, zamanını, yönünü, miktarını veya koşulunu belirten” ögelerdir. Tanımdan anlaşıldığı üzere zarf tümleci, doğrudan yüklemi gösteren bir ögedir.
Zarf tümlecini bulmak için yükleme “nasıl, ne zaman, niçin, neden, niye?” soruları sorulur. Bu sorular, zarf tümlecinin aslında farklı alt dallarını gösterir; fakat genel anlamda hepsi zarf tümleci olarak adlandırılır. Zarf tümleci genellikle yüklemden önce bulunur diye bir kural yoktur, cümlenin başında veya sonunda bile görülebilir. Ayrıca bir cümlede birden çok zarf tümleci olabilir.
Örnek: – Hava kararmadan eve dönmeyi düşünüyoruz. (ne zaman?)
– Renk körü olduğum için ehliyet alamadım. (neden?)
– Sizi görünce eski günlerimi hatırladım. (ne zaman?)
– Topallayarak ilerlemeye çalışıyordum. (nasıl?)
Özne Nasıl Bulunur?
Tarih: 18 Eylül 2015 | Bölüm: Dil-Anlatım | Yorumlar: 5 Yorum var.
Özne nasıl bulunur, gerçek, gizli ve sözde özneyi cümlenin öğelerini bulurken hangi sorularla buluruz gibi soruların yanıtlarını bu yazıda bulabilirsiniz. Cümlenin öğelerinden özne, sık sık nesne ile karıştırılır. Ayrıca üç çeşit öznenin olması ve öznelerin bazen kelime gruplarından oluşması, öznenin bulunmasını zorlaştırabilir. Fakat küçük bir dikkatle cümlenin öğelerinden özneyi kolayca bulabiliriz.
Bir cümlenin öznesini bulmak için, öncelikle yüklemin bulunmuş olması gerekir. Çünkü yüklem, cümlenin temel öğesidir. Yüklemi bulduktan sonra yapılacak iş, “yüklemin ifade ettiği eylemi, hareketi, işi yapan kim veya kimlerdir?” sorusunun cevabını aramaktır. Cümlede özneyi bulduran iki soru vardır: “KİM?” ve “NE?”. Bu soruların gerçek, gizli veya sözde özneyi buldurabileceği akılda tutularak aşağıdaki örnek üzerinde inceleme yapalım:
“Deniz, bana her zamankinden daha tuzlu geldi.” cümlesinin öznesini bulmaya çalışalım. Öncelikle yüklemi belirliyoruz. “Yüklem nasıl bulunur?” konumuzda anlatılanların yardımıyla cümlenin yükleminin “geldi” çekimli fiili olduğunu anlıyoruz. Şimdi yükleme soruyoruz: “Tuzlu gelen, gelme işini yapan kim / ne?” Ve sorunun cevabının “deniz” olduğunu kolayca buluyoruz. O hâlde cümlenin öznesi “deniz” kelimesidir.