Dil varyantları arasında, standart dil, edebî dil, yazı dili, milli dil gibi adlarla da anılan kuralcı standart varyantın özel bir yeri vardır. Standart varyantı diğerlerinden ayıran birtakım özellikler vardır. Bunları özet halinde şöyle belirleyebiliriz.

Standart varyantı diğer varyantlardan ayıran önemli özelliklerin başında, “doğru” biçimlerin yazım kılavuzu, sözlükler ve dil bilgisi kitapları gibi başvuru kaynaklarında kaydedilmiş olması anlamında kodlanmışlık gelir. Bir dil öğesinin nasıl olacağı konusunda tereddüt eden biri, doğru biçimi başvuru kaynaklarında bulabilir. Bu doğru biçimlerin özellikle yazı diline özgü olanları eğitim kurumlarında yıllar süren çabalarla; sınıfta kalma, düşük not alma gibi kısmen acı deneyimlerle öğrenilir. Standart konuşma dilinin doğru biçimleri ise daha az kayıt altına alınmıştır.

Standart varyantı diğerlerinden ayıran bir başka özellik de sahip olduğu yaygın sosyal prestijdir. Standart dil, konuşurların büyük bir bölümü tarafından en saygın varyant kabul edilir. Bu varyantı kullanmak diğerlerinden daha itibarlıdır. Dili “doğru” ve “güzel” kullanmak isteyenlerin ulaşmaya çalıştıkları ideal biçimi bu varyant temsil eder. Bunu konuşanlar, daha bilgili, daha eğitimli, daha aydın vb. olmak gibi gerçekte dille ilgisi olmayan bir yığın pozitif değere, diğer varyantları konuşanlara oranla daha layık görülürler. Buradaki saygınlığın, dilin yapısıyla ilgili olmayıp sosyal saygınlık olduğu unutulmamalıdır. Yapısal açıdan standart varyant diğer varyantlardan farklı değildir.

Standart varyant, yerel ve sosyal iz taşımamakla da diğerlerinden ayrılır. Standart diller elbette yerel ağızlara veya belli bir grubun konuşma biçimine dayanabilir. Ama yaygınlaşmış ve kabul görmüş bir standart dili konuşan birinin hangi bölgeye, hangi sosyal tabakaya mensup olduğunu konuşmasından anlamak güçtür.

Standart varyant, öncelikle yazı dilidir. Yazılı varyantın normları daha katı kurallara bağlanmıştır. Elbette standart bir konuşma dilinden de söz edilebilir. Ancak standart konuşma dilinin normları yazı diline göre daha esnektir. Bağımsız söyleyiş sözlükleri veya genel sözlüklerde doğru söylenişe dair bilgilere yer verilmesine rağmen standart söyleyişten sapma yazı dilindeki kadar ciddi yaptırımla karşılaşmaz. Okullar, medya, çevre gibi çeşitli aracılar yardımıyla, yazı dilindeki kadar katı olmayan bir norm konuşma dilinde de oluşabilir. Bu norm yazı dili biçimiyle örtüşmeyebilir. Örnek olarak yazım kuralları gereği olacak ve yapıyor olarak yazılan kelimelerin söyleyişteki standartları olucak veyapıyo biçimindedir. Hal böyle olmakla birlikte olucak veyapıyo gibi yazılışlar normatif açıdan yanlıştır.

Genel kabul görmüş olan standart varyantlar, diğer varyantlardaki değişmelerde yön gösterici olurlar. Standart dışı varyantları konuşanlar, karşı karşıya geldikleri zaman standart varyanta yaklaşan biçimleri kullanmaya çalışırlar. Öteki varyantlardaki değişmeler standart varyant yönünde olur. Standart varyant, prestij dili olarak kabul görmemiş ise bu yön göstericilik işlevi gerçekleşmeyebilir.

Varyasyon azlığı kodlanmış bir prestij dili durumundaki standart varyantın önemli özelliklerinden bir başkasıdır. Bu, standart dilde hiç varyasyon bulunmadığı anlamına gelmez. Her konuşurun eğitimi, yaşı, mesleği gibi birtakım etkenler, kullandığı dile yansır. Ancak diğer varyasyonlara göre, kodlanma yoluyla daha katı kurallara bağlandığı için, varyasyona daha az izin verir.

Standart varyant, dildeki varyantlar arasında çoğu zaman en geniş geçerlilik alanına sahip olan varyanttır. Bir dilin konuşulduğu her yerde genel bir geçerliliğe sahiptir. Diğer varyantların baskın olduğu yerlerde kullanılması genelde yadırganmaz. Standart varyant aynı dil dairesinde yer aldığı yerel ve sosyal varyantların kullanıldığı her yerde kullanılabilir.

Bir dilin sınırları içerisinde en geniş işlev alanına standart varyant sahiptir. Devlet idaresi, eğitim, hukuk, medya, yabancılara ana dili öğretimi, standart dilin kullanıldığı önemli alanları oluşturur. Bunun yanında eğitim dili, edebiyat dili, basın yayının dili olarak konuşurlarının bilgi edinmesine, kültür ve sanat etkinliklerine katılmasına aracılık etmesi de önemlidir.

Standart varyantı diğerlerinden ayıran bir başka önemli husus da bağlayıcılıktır. Resmi ve yarı resmi ortamlarda, belli meslek mensuplarının ve belli görevleri icra edenlerin, standart varyantı kullanmaları beklenir. Burada çoğu zaman yasal bir zorunluluktan çok toplumsal beklentiler söz konusudur. Bu toplumsal beklenti, standart dilin ileri seviyede kullanılması beklenen durumlarda buna uymayanları alaya alma, küçümseme, dışlama gibi farklı biçimlerde ortaya çıkabilir. Derslerde yazım yanlışlarından not kırılması, standart dille yazılmamış bir dilekçenin ciddiye alınmaması, standart dilin kodlanmış kurallanna uymayan bir ders kitabının MEB tarafından okullara tavsiye edilmemesi gibi hususları buna örnek olarak verebiliriz.

Standart varyantı öteki varyantlardan ayıran bir başka önemli yön de kurumsallaşmış olmadır. Kurumlaşma akademiler, bakanlıklar, yasal olarak yetkili kılınmış kurumlar bünyesinde gerçekleşir. Örnek olarak Türkiye’de dil konusundaki resmi yetkili organ Türk Dil Kurumu’dur. Bu kurumca belirlenen normatif açıdan “doğru” biçimlerin yaygınlaşmasında ise MEB, eğitim kurumları, basın yayın gibi kurum ve kuruluşlar önemli rol oynamaktadır. Yasal yetkili durumdaki TDK zaman zaman dilden sapma, bozulma, yanlış kullanım vb. gördüğü dil durumlarına müdahale edebilmekte, mesela medyada yerel dil veya argo kullanılan programlarla ilgili yaptırımlar uygulatılması için girişimde bulunabilmektedir.

Standart dil, yerel ve sosyal varyantlardan farklı olarak okullarda öğretilir. Standart dile temel alınan yörenin ağzını konuşanlar, elbette standart biçimi çocukluktan itibaren öğrenebilirler. Ama çoğu zaman temel alınan bölgenin konuşması ile kodlanmış standart dil arasında da farklar vardır. Bu nedenle standart dil, televizyonun yaygın olmadığı dönemde büyümüş insanlar için ilk defa okulda karşılaşılan ve öğrenilen bir varyanttır. Günümüzde standart dilin en etkili yayılma aracı olan televizyon sayesinde insanlar daha küçük yaşlarda standart varyantla karşı karşıya gelmektedir. Ancak çoğu insan için standart dilin normları, dilin özü gibi doğuştan getirilen bir içgüdü değil, sonradan belli bir oranda kazanılan bir beceridir. Birçok insanın, standart varyantta önemli sayılan ama iletişim değeri olmayan inceltme ve kesme işaretleri, ayrı veya bitişik yazma gibi kuralları uygulamada zorluk çekmesini buna örnek verebiliriz. Bu beceriler, uzun yıllar süren çabalar sonucu öncelikle eğitim kurumlarında kazanılmaktadır.

Standart varyant bir tür üsl dil durumundadır. Diğer varyantlar üzerinde çatı işlevi görür. Yazı dili veya edebî dil olarak diğer bütün varyantları kapsar bir durumdadır. Üst dil olma konumu ülke sınırlarının dışına da taşar. Örnek olarak yurt dışında yaşayan Türkler de yazılı metinlerinde standart varyantı kullanırlar.

Standart varyant sembolik değere sahiptir. Bağımsız devletler, bağımsızlıklarının sembolü olarak daha önce sayılan özelliklerin büyük bir kısmını barındıran standart varyantlar geliştirebilirler. Karşılıklı anlaşılırlığa sahip, iki farklı ağız sayılabilecek durumdaki akraba dillerin bağımsız standart diller olmasının nedenlerinden biri, bu sembolik değer ve bağımsız devletlerin bağımsızlıklarını perçinlemek için kendi standart varyantlarını geliştirme isteğidir. Türk dünyasında bunun yeterince örneği vardır.

Ana hatlarıyla özelliklerini belirlemeye çalıştığımız standart varyantın tek biçimli, varyasyona izin vermeyen bir dil olduğu düşünülmemelidir. Standart dilin yazım kuralları belli olmakla birlikte hangi metin türünde hangi kelimenin uygun düşeceği, konuşurun hangi kelimeleri kullanacağı, söz dizimi imkânlarından nasıl yararlanacağı vb. gibi varyasyon görülebilen konularda standart belirlemek imkansızdır. Bu nedenle konuşurun verdiği selamdan dünya görüşünü, gazetenin kelime tercihinden siyasi görüşünü, dil öğelerinden bir metnin ders kitabı mı, noter yazısı mı veya başka bir şey mi olduğunu anlayabiliriz. Dilin bu tür farklı gerçekleşmeleri de varyasyon örnekleridir.

Türkçede standart dildeki varyasyon, yazarlara has üslup özellikleriyle ilgili değerlendirmeler, henüz gereken ilgiyi görmemektedir, yapılan yayınlar kuralcı açıdan “doğru“, “yanlış” değerlendirmesiyle sınırlı kalmaktadır. Oysa tam da burada keşfedilmeyi, sınıflandırılmayı ve akademik olarak tanımlanmayı bekleyen yığınla malzeme mevcuttur.

|» “Dilde Varyasyon“ sayfasına dön! «|