Birleşik Zamanlı Fiiller
Tarih: 17 Eylül 2011 | Bölüm: Sözcük Türleri | Yorumlar: 8 Yorum var.
Bir fiilin birden fazla “zaman eki” (kip eki) almış hâline birleşik zamanlı fiiller denir. Bilindiği üzere bir fiilin çekimlenirken, mutlaka kip ve şahıs eki alması gerekir. İşte bazen, fiiller birden fazla kip ekini alabilirler. Bir fiilin birden fazla kip ekini aldığı durumlara “birleşik zamanlı fiiller” denilmektedir.
Basit zamanlı fiil, fiilin tek bir zaman veya kip bildirecek şekilde çekimlenmesiydi. Birleşik zamanlı fiil ise, fiilin birden çok kip ve zaman bildirecek biçimde çekimlenmesiyle oluşur. Basit çekimli fiillere ekfiilin getirilmesiyle yapılır. Üç grupta incelenir.
Birleşik zamanlı fiillerle, birleşik fiiller birbiriyle karıştırılmamalıdır. Burada anlatılan konu, fiillerin aldığı zaman ekleriyle ilgilidir. Birleşik fiil ise, yapısına göre bir fiilin birden fazla sözcükten meydana gelmiş olmasıdır. Bir yardımcı fiil alarak oluşan fiiller, birleşik fiildir. Birleşik zamanlı fiiller ise, fillerin yapısal özelliklerinden bağımsızdır. Yalnızca birden fazla zaman (kip) eki almış olması önemlidir.
a. Hikaye Birleşik Zamanı: Fiilin basit çekiminden sonra ekfiilin “idi” şekli getirilerek yapılır.
Gel-miş-idi-m —-> gelmiştim
Yukarıdaki örnekte görüldüğü üzere, “gel-” fiili, hem duyulan geçmiş zaman eki olan “miş” ekini hem de görülen geçmiş zaman eki olan “ti” ekini alarak “birleşik zamanlı bir fiil” meydana getirmiştir. Bu fiili adlandırırken “gelmek fiilinin öğrenilen geçmiş zamanının hikayesi” deriz.
Biliyorduk (Bilmek fiilinin şimdiki zamanının hikayesi)
Çözmeliydik (Çözmek fiilinin gereklilik kipinin hikayesi)
Bazen ekfiille çekimli fiil arasına başka ekler girebilir.
“Alacak mıydı?” sözünde araya “mi” soru edatı girmiş, “açmışlardı” sözünde ise araya “-ler” çoğul eki gelmiştir.
Ekfiil (Ekeylem)
Tarih: 17 Eylül 2011 | Bölüm: Sözcük Türleri | Yorumlar: 3 Yorum var.
Bilindiği gibi bir cümlede hareketi (geniş anlamda) karşılayan bir fiilin bulunması zorunludur. Bu bazen oku-, kal-, gül- gibi fiillerle sağlanırken isim cümlelerindeki hareket, yani oluş, eklesen biçimbirimler yardımıyla sağlanır. Bunlar tarihsel süreç içinde fiillerden kısalarak ekleşmişlerdir. Bu fiillerden birincisi er- fiilidir. Eski Türkçe döneminde bir yardımcı fiildir ve bütün kiplerde çekimlenebilmektedir: “Buyrukı yeme bilge ermiş erinç.” (Kumandanları da akıllı imişler şüphesiz.)
Günümüzde er- fiili kısalmış ve imiş, idi, ise, iken gibi biçimlerde varlığını sürdürmektedir. Diğer bir ekfiil biçimbirimi durur fiilinden kısalan, üçüncü şahıslarda görülen ve bildirme eki olarak bilinen -DXr ekidir. Ekfiilin geniş zaman 1. ve 2. kişileri er- fiili ve kişi zamirlerinin kaynaşmasıyla oluşmuştur: öğrenciyim, öğrencisin, öğrenciyiz, öğrencisiniz. Ekfiilin geniş zaman 3. kişileri ise çok farklı anlamsal farklar oluşturan -DXr ekiyle sağlanmaktadır: öğrencidir.
Ekfiille ilgili diğer önemli bir özellik de onun gelecek zaman çekiminde kullanılmamasıdır. Bu yüzden öğrenci iyeceğim gibi bir yapı kabul edilebilir değildir. Ekfiille sağlanan ifadelerin gelecek zaman çekimi ol- fiiliyle kurulur. Yani, öğrenciyim, öğrenciydim, öğrenciysem gibi ifadelerin gelecek zaman çekimi öğrenci olacağım şeklindedir. Bu çekimin ekfiile benzeyen yönü ol- fiilinin ekfiil biçimbirimleri gibi oluş ifadesi taşımasıdır. Ol- fiilinin ekfiil işlevi gördüğünü aşağıdaki dönüşümler de destekler:
Ali öğrencidir. —-> Öğrenci olan Ali …
Genel olarak mastar (bkz. fiiller) olarak bir anlamı olmayan, isim ve isim soylu sözcüklere gelerek onları cümlede yüklem olarak kullandıran ve çekimlenmiş fiillere gelerek birleşik çekimli fiiller oluşturan “imek” fiiline ekfiil denir.
Bu fiilin dört basit çekimi bulunur. Basit çekimli durumda sadece isim soylu sözcüklerde bulunur. Üç bildirme (haber), bir dilek kipi bulunan bu fiilin çekimini şu şekilde gösterebiliriz.
Fiillerde Anlam (Zaman) Kayması
Tarih: 17 Eylül 2011 | Bölüm: Sözcük Türleri | Yorumlar: 4 Yorum var.
Fiil çekimlerinde kullanılan kip ve zaman ekleri her zaman kendi anlamlarında kullanılmaz. Bu ekler birbirlerinin yerlerine de geçebilir. Elbette bu, cümlenin anlamıyla ilgilidir. Kısaca, cümlede yüklemin çekimlendiği kip veya zamanla işin yapıldığı kip veya zamanın farklı olmasına anlam kayması denir.
“Sizi yarın burada bekliyorum.” cümlesinde “bekliyorum” yüklemi şimdiki zamanla çekimlendiği halde iş “yarın” yani gelecek zamanda yapılacaktır. Öyleyse burada zaman kayması vardır.
“O her gün aynı saatte yola çıkıyor.” cümlesinde fiil şimdiki zamanla çekimlenmiş, iş “her gün” yani geniş zamanda yapılıyor.
“O daha üç yaşındayken babasını kaybediyor.” cümlesinde fiil şimdiki zamanla çekimlenmiş, iş geçmiş zamanda olmuş.
Birleşik Fiiller
Tarih: 17 Eylül 2011 | Bölüm: Sözcük Türleri | Yorumlar: 74 Yorum var.
İki veya daha fazla sözün bir araya gelerek kendi anlamlarından farklı bir anlam verecek ve bir hareketi karşılayacak biçimde kalıplaşmasıyla oluşan fiillerdir. Yapılışına göre üç grupta incelenebilir:
a. Yardımcı Fiille Yapılan Birleşik Fiiller
Bir yardımcı fiille ondan önce gelen adsoylu bir sözcükten oluşur. Yardımcı fiil olarak “etmek, olmak, eylemek, kılmak” gibi fiiller kullanılır.
Etmek
“Bu olay beni çok tedirgin etti.”
“Gelmeden önce mutlaka telefon ederdi.”
“Akşamki yemek beni rahatsız etti.”
“Her şey yoluna girer, biraz sabret.”
Yukarıdaki cümlelerde altı çizili sözler birleşik fiildir. Bu fiillerde daha çok isim görevindeki sözcüğün anlamı hakimdir. “Etmek” yardımcı eylemi bazı cümlelerde kendi anlamında da kullanılabilir:
“Bu ev söylendiği kadar etmez.” cümlesinde “etmek” eylemi “değer, tutar” anlamında kullanılmıştır. Bazen “etmek” yardımcı fiiliyle isim arasına başka sözcükler girebilir. “Çok ağır işler yüklendi sırtına, ama şikayet bile etmedi adam.” Bu tür fiillerde isim soylu sözcük çoğu zaman çekim eki alamaz. Ancak bazen istisnalar görülebilir. “Hele bir dediğini yapma, sana ne işler eder görürsün.” cümlesinde “işler” sözcüğü çoğul eki almıştır.
Olmak
“Adam birden ortalıktan yok oldu.”
“Soğukta uzun süre kalınca hasta olmuş.”
“Konuşmacının sözlerine herkes mest oldu.”
“Bu küçük odaya iki gündür hapsolduk sanki.”
Yukarıdaki cümlelerde altı çizili eylemler birleşik eylemdir. “Kardeşim bu yıl doktor olacak.” cümlesinde “olmak” eylemi meslek bildirmiş. Bu tür kullanımlarda da birleşik fiil yapmıştır.