Ünlü ve Ünsüz Benzeşmeleri
Tarih: 18 Ekim 2011 | Bölüm: Ses Bilgisi | Yorumlar: 7 Yorum var.
Kelime içindeki seslerin nitelikçe birbirine benzemesine benzeşme (asimilasyon) denir. Benzeşme, yan yana gelen sesler arasında olabileceği gibi uzakta olan sesler arasında da gerçekleşebilir. Hem ünlülerde hem ünsüzlerde görülür.
Ünlü benzeşmeleri, önlük-artlık ve düzlük-yuvarlaklık uyumlarını doğurur. Uyumlar konusu yukarıda anlatıldığından burada yalnız ünsüz benzeşmelerinden söz edilmiştir. Ünsüz benzeşmelerini, benzeşmenin yönüne göre ilerleyici ve gerileyici; benzeşmenin yerine göre yakın ve uzak; benzeşmenin derecesine göre tam ve yarım benzeşmeler olarak sınıflandırmak mümkündür:
İlerleyici Benzeşme: Önce gelen ünsüz, sonraki ünsüzü kendisine benzetir: anlatmak>[annatmak], onlar> [onnar], yanlış> [yatmış], samanhk> [samanmk], alsınlar>[alsınnar].
Ses Düşmeleri / Ünlü – Ünsüz Düşmesi
Tarih: 18 Ekim 2011 | Bölüm: Ses Bilgisi | Yorumlar: Yorum yok.
Kelime içindeki bir veya birkaç sesin, çeşitli sebeplerle kaybolmasıdır olayıdır. Düşmeler; düşen sesin kelimedeki yerine, düşen sesin niteliğine ve düşme biçimine göre farklı terimlerle adlandırılabilir.
Ünlü Düşmesi: Çoklukla iç seste, seyrek olarak ön ve son seste görülür.
Ön Ses Düşmesi: Türkçede nadiren görülür: ısı+cak>sıcak, ısıtma>sıtma vb.
İç Ses Düşmesi: Son hecesinde dar bir ünlü bulunan ve ünsüzle biten iki heceli kelimeler ünlüyle başlayan bir ek aldıklarında, Türkçede vurgusuz olan orta heceye geçen hece sonu dar ünlüler düşer. Bu duruma orta hece ünlüsünün düşmesi denir: ağız+ı>ağzı, boyun+u>boynu, diri+lik>dirlik, kıvır-ık>kıvrık, buyur-uk>buyruk, yanıl-ış>yanlış vb. Orta hecede bulunan geniş ünlüler de konuşma dilinde bazen düşer: gazete>[gaste], bura+da>[burda].oradan >[ordan]. İç seste, çift ünsüzle biten yabancı kökenli kelimelerde türeyen ünsüzler, kelimenin ünlüyle başlayan ek/yardımcı fiil alması durumunda düşer ancak bu sıradan bir düşme değil, aslına geri dönmedir: akıl+ı>aklı, ömür+ü>ömrü, seyir et->seyret-.
Son Ses Düşmesi: Genellikle belirtisiz isim tamlaması kuruluşundaki yapılarda tamlanan öge üzerindeki iyelik ekinin düşmesi şeklinde görülür: Kadı köyü>Kadıköy, Adana kebabı>Adana kebap, tas kebabı>tas kebap, dip notu>dipnot.
Ünsüz Düşmesi
Tarih: 18 Ekim 2011 | Bölüm: Ses Bilgisi | Yorumlar: 14 Yorum var.
Genellikle bir sözcük ek aldığında, sözcüğün sonundaki ünsüz düşmektedir. Bu düşme, ünsüzler içerisindeki güçlü ve zayıf olanların, tutunabilme eğilimlerine göre değişmektedir. Fakat genellikle sözcük kökündeki / gövdesindeki ünsüzler düşme eğilimi göstermektedirler. İşte bu ses olayına “ünsüz düşmesi” denilmektedir.
Ünsüz düşmesinin görüldüğü yerler:
1. Türkçede ikiz ünsüz bulunmaz. Bu yüzden Arapçadan dilimize geçmiş olan ve sonunda ikiz ünsüz bulunduran kelimeler yalın durumunda kullanıldığında ünsüzlerden biri düşer.
ÖRN: hakk>hak, redd>ret, hiss>his, zann>zan, zemm>zem, hall>hal, şıkk>şık, afv>af…
2. k sesi ile biten kelimelerde -cik eki getirildiğinde kelime sonundaki k’lerin düştüğü görülür:
ÖRN: ufak>ufacık, alçak>alçacık, minik>minicik, küçük>küçücük, büyük>büyücek…
Ses Türemeleri / Ünlü – Ünsüz Türemesi
Tarih: 18 Ekim 2011 | Bölüm: Ses Bilgisi | Yorumlar: Yorum yok.
Kelimenin aslında mevcut olmayan bir sesin ortaya çıkmasıdır. Türeyen sesin ünlü veya ünsüz oluşuna göre ünlü türemesi ve ünsüz türemesi olmak üzere iki grupta incelenebilir.
Ünlü Türemesi: Kelimenin aslında mevcut olmayan bir ünlünün çeşitli nedenlerle ortaya çıkmasıdır. Genellikle yabancı kökenli kelimelerde görülür; Türkçe kelimelerde seyrek rastlanır. Söz başında veya söz içinde ortaya çıkabilir. Ölçünlü Türkçede söz sonunda ünlü türemesine rastlanmaz.
Ön türeme (protez): Söz başında bir ünlünün ortaya çıkmasıdır. Yabancı kökenli kelimelerin başında çift ünsüz bulunuyorsa kelime başında bir ünlü türer: station>istasyon, scala>iskele, scarta>ıskarta vb. Ağızlarda /r/ ve /l/ ünsüzleriyle başlayan yabancı kökenli kelimelerin ön sesinde ünlü türemesi görülebilir: limon>[ilimon], lazım>[ila:zım] reçel>[ireçel], Rus >[Urus]vb.