Çekim Ekleriyle Yapım Ekleri Arasındaki Farklar
Tarih: 17 Eylül 2011 | Bölüm: Dil-Anlatım | Yorumlar: 1 Yorum var.
Çekim ve yapım ekleri arasındaki belirgin farklar, aşağıda sıralanmıştır:
a) Çekim ve türetim arasındaki en önemli ayrım, zorunluluk ilkesiyle ortaya çıkar. Bu özellik çekimin bir zorunluluk olarak yapılması, türetimin ise isteğe bağlı olarak yapılmasıdır. Zorunluluk ilkesi Türkçede bazı temel durum eklerinde (yalın, belirtme, yönelme, ayrılma) açıkça görülür. Ali çiçeklere baktı gibi bir örnekte bak- fiili, kendisine yalın ve yönelme durumu ekli iki unsur istemektedir.
Yine benzer şekilde Çocuk çiçekleri suladı gibi bir cümlede sula- fiili, kendisine çocuk gibi yalın durumda bir özne ve belirtme durum ekli bir nesneyi zorunlu olarak istemektedir.
b) Cümle bilgisi açısından ilgililik konuyla ilgili ikinci özelliktir. Çekim her ne kadar biçim bilgisinin bir parçası olsa da söz dizimi ile yakından ilgilidir. Kelimelerin belirli şekilleri sentaktik gerekliliğe bağlı olarak cümlede yer almak zorundadır. Türkçede öznenin yalın durumda olması ve nesnenin belirtme ekiyle verilmesi vb. durumlar bu yüzdendir. Çekim birçok durumda sentaktik nedenlerden dolayı oluşur ve söz dizimi için gereklidir. Türetimde, kelime kategorisinin değişmesi de söz dizimsel bir olaydır. Fakat ikisi arasındaki söz dizimsel ilginin farkı, türetilmiş bir kelimenin seçimi söz dizimsel bir gereklilikten kaynaklanmamaktadır. Yine burada durum eklerini ele almak zorundayız. Bilindiği gibi durum ekleri zorunlu olsun veya olmasın bir ana unsura bağlanmak durumundadır. Bu bağlanış yukarıdaki örneklerde olduğu gibi sentaktik bir zorunluluktan kaynaklanabilir veya fiilin anlamını daha da belirginleştirmek amacıyla yapılabilir. Yapım ekleri ile türetilmiş bir kelimenin kullanımı ise sentaktik bir zorunluluktan kaynaklanmaz. Dergiyi kitaplıkta bulamadı gibi bir cümle sentaktik ilgililik açısından incelenirse dergiyi ve kitaplıkta sözleri cümlenin ana unsuruna bağlanır. Fakat -IXk ekiyle türetilmiş olan kitaplık kelimesinin seçimi sentaktik bir gereklilikten değil, konuşanın tercihinden dolayı cümlede yer alır.
Türkçede Kelime Türetme
Tarih: 17 Eylül 2011 | Bölüm: Dil-Anlatım | Yorumlar: 11 Yorum var.
Dilin söz varlığı durağan değildir. Söz varlığı gibi dilin her unsuru dinamik bir yapıya sahiptir. Her dönemde çeşitli ihtiyaçlardan dolayı yeni kelimelere gereksinim duyulabilir. Veya bazı kelimeler çeşitli nedenlerden dolayı kullanımdan düşebilir. Bütün bunları karşılamak için yeni kelimelere ihtiyaç vardır. Yeni kelimelerin dilin kendi olanaklarıyla yapılması arzu edilen bir durumdur. Fakat bazen alıntı kelimeler de yeni kavramlar için kullanılabilir.
Kelime yapımı, var olan biçimlerden veya biçimbirimlerden faydalanarak yeni kelimeler yapma işlemidir. Yeni bir kelime çok farklı yollarla yapılabilir. Türkçedeki en yaygın kelime yapım biçimlerini aşağıdaki gibi sıralayabiliriz:
Türetme: Türkçedeki ana kelime yapımı eskiden beri işlek olan türetimle gerçekleşir. Türetim, isim ve fiil köklerine yapım ekleri getirilerek yapılır ve bu kelimeler sözlüğe girmeyi hak eder. İsim türetimi, isimlere ve fiillere isim türeten ekler getirilerek yapılır. Bazı isimden isim yapım ekleri arasında -IXk (kitaplık), -CX (sütçü), -IX (sulu), -cAk (yavrucak). -CA (Türkçe), -Daş (çağdaş), -Ar (beşer), -CXl (ben-cil) vb. sayılabilir. Fiillerden isim türetimine -mAk (yazmak), -mA (dondurma), -(X)k (yanık) -Ak (durak), -GX (saygı), -GXn (solgun), -gXç (bilgiç), -XcX (delici) vb. gibi ekler örnek olarak verilebilir.
Fiil türetimi, isim türetimi gibi, isim veya fiil köklerine fiil türeten ekler getirilerek yapılır. İsimleri fiilleştiren ekler arasında -IA (işle-), -Al (azal-), -A (kana-), -Ar (morar-), -sA (susa-) vb. sayılabilir. Fiillerin fiil olmasını devam ettiren eklerin bir kısmı cümlenin unsurlarını da etkilediği için oldukça önemlidir. Bunlar için fiil çatısı bölümüne bk.
Birleşik Zamanlı Fiiller
Tarih: 17 Eylül 2011 | Bölüm: Sözcük Türleri | Yorumlar: 8 Yorum var.
Bir fiilin birden fazla “zaman eki” (kip eki) almış hâline birleşik zamanlı fiiller denir. Bilindiği üzere bir fiilin çekimlenirken, mutlaka kip ve şahıs eki alması gerekir. İşte bazen, fiiller birden fazla kip ekini alabilirler. Bir fiilin birden fazla kip ekini aldığı durumlara “birleşik zamanlı fiiller” denilmektedir.
Basit zamanlı fiil, fiilin tek bir zaman veya kip bildirecek şekilde çekimlenmesiydi. Birleşik zamanlı fiil ise, fiilin birden çok kip ve zaman bildirecek biçimde çekimlenmesiyle oluşur. Basit çekimli fiillere ekfiilin getirilmesiyle yapılır. Üç grupta incelenir.
Birleşik zamanlı fiillerle, birleşik fiiller birbiriyle karıştırılmamalıdır. Burada anlatılan konu, fiillerin aldığı zaman ekleriyle ilgilidir. Birleşik fiil ise, yapısına göre bir fiilin birden fazla sözcükten meydana gelmiş olmasıdır. Bir yardımcı fiil alarak oluşan fiiller, birleşik fiildir. Birleşik zamanlı fiiller ise, fillerin yapısal özelliklerinden bağımsızdır. Yalnızca birden fazla zaman (kip) eki almış olması önemlidir.
a. Hikaye Birleşik Zamanı: Fiilin basit çekiminden sonra ekfiilin “idi” şekli getirilerek yapılır.
Gel-miş-idi-m —-> gelmiştim
Yukarıdaki örnekte görüldüğü üzere, “gel-” fiili, hem duyulan geçmiş zaman eki olan “miş” ekini hem de görülen geçmiş zaman eki olan “ti” ekini alarak “birleşik zamanlı bir fiil” meydana getirmiştir. Bu fiili adlandırırken “gelmek fiilinin öğrenilen geçmiş zamanının hikayesi” deriz.
Biliyorduk (Bilmek fiilinin şimdiki zamanının hikayesi)
Çözmeliydik (Çözmek fiilinin gereklilik kipinin hikayesi)
Bazen ekfiille çekimli fiil arasına başka ekler girebilir.
“Alacak mıydı?” sözünde araya “mi” soru edatı girmiş, “açmışlardı” sözünde ise araya “-ler” çoğul eki gelmiştir.
Ekfiil (Ekeylem)
Tarih: 17 Eylül 2011 | Bölüm: Sözcük Türleri | Yorumlar: 3 Yorum var.
Bilindiği gibi bir cümlede hareketi (geniş anlamda) karşılayan bir fiilin bulunması zorunludur. Bu bazen oku-, kal-, gül- gibi fiillerle sağlanırken isim cümlelerindeki hareket, yani oluş, eklesen biçimbirimler yardımıyla sağlanır. Bunlar tarihsel süreç içinde fiillerden kısalarak ekleşmişlerdir. Bu fiillerden birincisi er- fiilidir. Eski Türkçe döneminde bir yardımcı fiildir ve bütün kiplerde çekimlenebilmektedir: “Buyrukı yeme bilge ermiş erinç.” (Kumandanları da akıllı imişler şüphesiz.)
Günümüzde er- fiili kısalmış ve imiş, idi, ise, iken gibi biçimlerde varlığını sürdürmektedir. Diğer bir ekfiil biçimbirimi durur fiilinden kısalan, üçüncü şahıslarda görülen ve bildirme eki olarak bilinen -DXr ekidir. Ekfiilin geniş zaman 1. ve 2. kişileri er- fiili ve kişi zamirlerinin kaynaşmasıyla oluşmuştur: öğrenciyim, öğrencisin, öğrenciyiz, öğrencisiniz. Ekfiilin geniş zaman 3. kişileri ise çok farklı anlamsal farklar oluşturan -DXr ekiyle sağlanmaktadır: öğrencidir.
Ekfiille ilgili diğer önemli bir özellik de onun gelecek zaman çekiminde kullanılmamasıdır. Bu yüzden öğrenci iyeceğim gibi bir yapı kabul edilebilir değildir. Ekfiille sağlanan ifadelerin gelecek zaman çekimi ol- fiiliyle kurulur. Yani, öğrenciyim, öğrenciydim, öğrenciysem gibi ifadelerin gelecek zaman çekimi öğrenci olacağım şeklindedir. Bu çekimin ekfiile benzeyen yönü ol- fiilinin ekfiil biçimbirimleri gibi oluş ifadesi taşımasıdır. Ol- fiilinin ekfiil işlevi gördüğünü aşağıdaki dönüşümler de destekler:
Ali öğrencidir. —-> Öğrenci olan Ali …
Genel olarak mastar (bkz. fiiller) olarak bir anlamı olmayan, isim ve isim soylu sözcüklere gelerek onları cümlede yüklem olarak kullandıran ve çekimlenmiş fiillere gelerek birleşik çekimli fiiller oluşturan “imek” fiiline ekfiil denir.
Bu fiilin dört basit çekimi bulunur. Basit çekimli durumda sadece isim soylu sözcüklerde bulunur. Üç bildirme (haber), bir dilek kipi bulunan bu fiilin çekimini şu şekilde gösterebiliriz.