19. yüzyılın Türk milliyetçilik hareketlerinde en belirgin husus, Türkçeye ve Türk tarihine verilen önemdir. Türkçeye karışmış Arapça ve Farsça kelimelerin tasfiye edilerek yerlerine Türkçelerinin kullanılması eğilimi, Türkçü yazarların yanı sıra ve dilciler tarafından da devamlı olarak teşvik edilmiştir. Bu yolda Türkçeye (ve Türkçülüğe) en büyük hizmeti yapanların başında Şemseddin Sami (1850-1904) gelmektedir.

Şemseddin Sami, Yanya’ya bağlı Fraşeri’de doğmuştur (1850). tik öğrenimini önce özel olarak yapmış, sonra bir Rum okuluna devam etmiştir. Öğrenimi sırasında italyanca, Fransızca, Rumca ve eski Yunancayı; ayrıca, bir müderristen aldığı özel derslerle de Arapça ile Farsçayı öğrenmiştir. Türkçe ve Arnavutça da hesaba katıldığında sekiz dil bildiği anlaşılır.  Şemseddin Sami, 1872 yılında İstanbul’a gelerek matbuat kaleminde kâtipliğe başlamış, bir yıl kadar Trablusgarb‘a sürgün edilmiş, daha sonra Rodos ve Yanya’da resmî görevlerde bulunmuştur. Bu arada Sabah gazetesinde makaleler ve tiyatro eserleri yazarak adım duyurmuş, askerî teftiş komisyonu başkâtipliğine tayin edilmiştir. Bu görevde hayatının sonuna kadar kalarak rahat bir çalışma ortamı bulmuş ve büyük eserlerini bu suretle meydana getirmiştir.

Şemseddin Sami’nin edebiyat çalışmaları arasında roman, tiyatro eseri ve tercümeler önemli yer tutmaktadır. Telif eserleri, orta derecede bir yazarın ürünleridir. Tercümelerde ise daha başarılı olmuştur. Ancak, onun asü varlık gösterdiği alanlar ansiklopedi ve dilcilik alanlarıdır. İlk büyük eseri Kamus-ı Fransevî‘dir. Bu eser Fransızcadan Türkçeye ve Türkçeden Fransızcaya büyük bir sözlüktür. Bu sözlük, Türk yazı hayatında uzun zaman başvurulan bir kaynak görevi yapmıştır.

Eleştiri (tenkit), uzun zaman beğenmeme veya kusur bulma olarak kabul edilmiştir. Eleştiriyi, kişiden kişiye değişen zevkin bir sonucu olmaktan kurtarmak, onu, de­ğişmeyen prensiplere göre değerlendirmek gerekitği fikri XIX. yüzyıldan itibaren yaygınlaşmaya başladı. Birtakım yeni tenkit metodları ortaya kondu ve eserler bunlara göre değerlendirildi. Doğuşları büyük ölçüde edebiyat akımlarına bağlı olan bu metotların başlıcaları şunlardır:

Tarihî Eleştiri: Bu metot, edebî eseri, yazarın hayatına, yetişme şartları ve devrin özelliklerine göre inceleme esasına dayanır. Bu görüşe göre eserden çok sanatkâr önemlidir. Eser, onu meydana getirene bağlı olarak açıklanmaya çalışı­lır ve daima ikinci planda kalır. Bu metot biyolojik, psikolojik ve fizyolojik tenkit gibi türlerin doğmasına yol açtı.

Sosyolojik Eleştiri: Bu tenkit anlayışı, edebiyatın kendi başına var olmadı­ğı, toplum içinde yer tuttuğu ve toplumun bir ifadesi olduğu prensibinden hare­ket eder. Yazarı, eseri ve okuyucuyu sosyal şartlar belirlediğine göre, yapılacak iş müspet ilimlerdeki gibi davranmak ve sosyal şartlar üzerine eğilerek eseri açıkla­maya çalışmaktır. Bu anlayışa göre eleştirinin konusu fizik kanunlannda olduğu gi­bi edebi eserleri “açıklamak, sınıflandırmak ve haklannda hüküm vermektir“.

Göreceli (izafî) Eleştiri: Bu anlayışa göre eleştiriye bir sınır koymak müm­kün değildir. Herkes kendi zevkine ve şahsî düşüncesine göre edebî eseri değer­lendirebilir. Bu anlayış değerler karışıklığına sebep olur.

Herhangi bir konu ya da sorun üzerine yapılan inceleme ile ilgili durumu ve sonucu belirtmek üzere yazılan yazılara rapor denir. Raporlar; polis raporu, doktor raporu, mühendis raporu, hava raporu, bilirkişi raporu, deney raporu, hakem raporu gibi çeşitli olabilir. Yazılı kompozisyon çalışmalarında; olaylar, deneyler, filmler, kitaplar veya meraklı konular üzerine raporlar yazılabilir.

Rapor hazırlamadan önce sorunlar derinlemesine incelenmeli, konu ile ilgili tüm kaynaklardan yararlanılmalı ve konu mantıklı bir şekilde sıralanır yani plân yapılır. Raporu yazmadan önce konuyu iyice kavramamız gerekmektedir; çünkü kişi konuyu derinlemesine kavrayamamışsa, o konuda sonuca ulaşabilmek için mantıklı düşünemez.

Rapor hazırlarken tüm kaynaklardan yararlanılmalı ve yararlanılan kaynaklar raporda belirtilmelidir. Raporu hazırlarken bir kitaptan yararlanılmışsa kaynakları belirtirken; kitabın adı, kitabın yazarı, kitabın basım tarihi ve basım yeri, konunun geçtiği sayfa numarası gibi yerler belirtilmelidir. Aynı şekilde ansiklopedilerden, dergilerden yararlanmışsak da bunların gerekli yerlerini kaynaklarda belirtmeliyiz.

Şiir için, nesir olmayan şey derler. Belliyi belirtmek gibi görünen bu tanımlama şiirin derin bir yönüne dokunmaktadır. Valery düzyazıyı yürüyüşe, şiiri raksa benzetir. Yürüyüşün açık bir hedefi vardır. Her yürüyüş, istenilen şeye çevrilmiş bir hareketi ifade eder. Bu hareketin tarzı, hız derecesi o şeyin cinsine ve uyandırdığı arzunun şiddetine bağlıdır. Yürüyüş gibi düzyazının da bir hedefi, bir maksadı vardır.

Raksa gelince, raks da birtakım hareketlerden ibarettir. Fakat bu hareketlerin gayeleri kendilerindedir. Gideceği yere raksederek giden bir kimse görülmemiştir. Raks gibi şiirin de başka yerlerde gözü yoktur, gayesi kendindedir. Fakat raks, faydacı hareketten ve dış hedeften ne kadar uzak olursa olsun, adî yürüyüş gibi aynı uzuvları, aynı kemikleri, aynı adaleleri ve aynı sinirleri kullanır. Şiir de düzyazıdan çok farklı olmakla beraber aynı kelimeleri, aynı şekilleri, aynı ses perdelerini kullanmaktadır. İşte raks. hayat için gerekli vücut hareketleriyle nasıl gayesi kendinde olan bir hareketler sistemi yaratıyorsa, şiir de yaşamak ihtiyacından doğmuş olan ve bu sıfatla hayatın ve düşüncenin emrinde bulunan kelimeleri âdeta köklerinden çıkararak onlarla kendi kendine yeten bambaşka bir dünya yaratıyor.

Yürüyüş ile raks arasındaki mahiyet ve hedef başkalığını düzyazı ile şiir arasında da görmekteyiz. Bunun içindir ki yürüyüşten hiçbir suretle raksa varılmadığı gibi rakstan da hiçbir yürüyüşe varılmaz. Aynı suretle düzyazı hâlinde düşünülen bir şeyin şiir olarak söylenişine imkân tasavvur olunamaz.