Kelime (Sözcük) Grupları
Tarih: 19 Eylül 2011 | Bölüm: Dil-Anlatım | Yorumlar: 8 Yorum var.
Cümleler çoğu zaman tek kelimelik öğelerden değil, bir araya gelmiş daha büyük kelime gruplarından oluşur. Kelime grupları birden çok kelimenin, cümle içinde tek işlevle kullanılacak şekilde bir araya gelmesiyle oluşurlar. Cümlede tek bir öge olarak işlev gördükleri gibi eklenme açısından da tek kelime gibi işlem görürler; yani kelime grubunu cümle içerisindeki başka öğelere bağlayan çekim ekleri grubun son öğesine getirilir: “üç odalı, küçücük, bahçeli bir ev-de, okul çıkışı-n-da gibi.”
Bir kelime grubu başka bir kelime grubu içerisinde de yer alabilir: “bu ders kitabının /dil bilgisi /bölümleri.”
Kelime grupları konusunda çok farklı sınıflandırmalar yapılmıştır. Bu kitabın amacı açısından kelime gruplarını tamlayan ilişkisi bulunan veya bulunmayan üzere kabaca iki gruba ayırmak yeterli olacaktır. Cümlede yan yana bulunan kelimelerin bir grup oluşturup oluşturmadığını anlamanın bir yolu cümledeki öge dizilişini değiştirmektir. Değiştirme sırasında birlikte hareket eden kelimeler bir grup oluşturuyor demektir:
“Bu ciltte /yararlanılan kaynaklar / kitabın sonunda / verilmiştir.“
Yukarıdaki cümlede üç kelime grubu vardır. Bu cümleyi öğelerinin yerini değiştirerek farklı biçimlerde söyleyebiliriz:
Yararlanılan kaynaklar bu ciltte kitabın sonunda verilmiştir.
Kitabın sonunda bu ciltte yararlanılan kaynaklar verilmiştir.
Bu ciltte kitabın sonunda yararlanılan kaynaklar verilmiştir.
Cümlenin Öğeleri
Tarih: 19 Eylül 2011 | Bölüm: Cümlenin Öğeleri | Yorumlar: 14 Yorum var.
Kelimeler tek başlarına sözlüksel birer öğedir. Türkçede kelimeler, ekler yardımıyla cümle içerisinde kullanıma girer ve öge olarak değişik görevlerde bulunurlar. Tek başlarına sözlüksel olarak isim, fiil, sıfat, zarf, zamir ve edattan biri iken cümle içerisinde; özne, yüklem, nesne, zarf tümleci veya yer tamlayıcısı olarak görev alırlar.
Bir duygu, düşünce veya durumu tam olarak anlatan sözcük ya da söz öbeklerine cümle denir. Bir cümlenin oluşması için en önemli şart, kip ve şahıs bildiren bir unsurun bulunmasıdır. Yani eğer cümle içinde herhangi bir söz, haber veya dilek kiplerinden herhangi biriyle çekimli halde bulunuyorsa o, bir yargı bildiriyor demektir. Yargı bildirmek ise cümle olmanın en önemli koşuludur. Şahıs bildirmek, cümle olmak için her zaman gerekli değildir.
Bir cümlede iki temel öge (özne ve yüklem/fiil) ve üç yardımcı öge (nesne, zarf tümleci, yer tamlayıcısı) yer alır. Türkçede cümlenin yapısını öge genişliğine bağlı olmak üzere aşağıdaki gibi özetleyebiliriz.
Özne
Tarih: 19 Eylül 2011 | Bölüm: Cümlenin Öğeleri | Yorumlar: 2 Yorum var.
Cümlenin yüklemi oluş veya durum bildiriyorsa özne (Ö), olan (isim cümlesi); yüklem, hareket, devinim, değişim bildiriyorsa özne, yapan /eden öge (fiil cümlesi) durumundadır. Kısaca özne, işi oluşu hareketi başlatan, oluşturan, yapan, eden, devam ettiren veya bitiren öğedir. Türkçede doğal yeri itibariyle özne, kurallı bir cümlede en başta bulunur. Cümlede etkisi ileriye doğrudur. Yüklem ile doğrudan bağlantı kurar. Aşağıda altı çizili kelimeler cümlenin öznesidir.
Cümlede yüklemin bildirdiği işi, hareketi yapan ya da oluş içinde bulunan öğedir. Cümlenin temel öğesidir. Ancak her cümlede bulunmak zorunda değildir. Cümlede özneyi bulmak için yükleme “kim” ve “ne” sorularını sorarız. Ancak özellikle “ne” sorusu, nesneyi bulmak için de sorulduğundan, biz özne sorusunu yükleme değişik biçimde sorarız.
“Öğretmen ders anlatıyor. Çiçek elimde soldu. Araba kaza yaptı. Cam kırıldı. Çocuk hastaydı.” Özne, bazı kaynaklarda fiilden sonra cümlenin en önemli unsuru olarak kaydedilir. Aslında, öznesiz bir hareket veya oluş olamayacağından özne, fiil ile birlikte cümlenin asıl unsuru sayılmalıdır. Cümle içerisinde bazen kullanılmasa da Türkçe çekimli bir yüklem yapısına sahip olduğu için çekimli yüklemde/fiilde varlığını her zaman hissettirir. Türkçe, özne-yüklem uyumuna tam bağlı bir dil olduğu için öznenin yerini boş bırakarak yüklemdeki kişi eki ile özneyi işaretleyen bir dildir.
Yüklem
Tarih: 19 Eylül 2011 | Bölüm: Cümlenin Öğeleri | Yorumlar: Yorum yok.
Yüklem, özne ile birlikte cümlenin asıl unsurudur. Cümlede iş, oluş, durum, hareket veya dönüşüm ifade eden unsurdur. Yüklemin Türkçede doğal yeri cümlenin sonundadır, ancak bazı özel durumlarda cümlenin başında veya ortasında da kullanılır. Cümlede asıl yargıyı veya hükmü üzerinde taşıyan unsurdur ve çekimli halde bulunur. Zaman, kişi ve şekil (aspekt) eklerini alarak çekimlenir ve cümleyi en büyük kelime grubu haline getirir. Özne hariç, cümlenin diğer unsurları yüklemin etki alanındadır. Bu nedenle nesne, zarf tümleci ve yer tamlayıcı ona bağlı olarak kullanılır.
Yüklem/fiil bir kelimeden oluşabildiği gibi birden fazla kelimeden (öbek) de oluşabilir. Türkçede cümle, eğer bir durumu ifade etmek için kullanılıyorsa yüklem isim soylu olur ve ek fiil (kişi eki) ile birlikte kullanılır. “Ben çok hastayım.” (hasta-y-ım)
Eğer cümle hareket ifade etmek için kullanılırsa bu durumda yüklem fiil olur ve fiil çekim ekleri alarak kullanılır. “Ben kitabı okudum.” (oku-du-m)
Cümlede kip ve zaman bildirerek yargıyı ortaya koyan temel unsurdur. Tek başına cümle özelliği gösterir. Diğer öğeler yüklemin tamamlayıcı öğeleridir. Cümlede yüklemi bulmak için herhangi bir öğeye soru soramayız. Onu çekimli durumda bulunan sözcüklerden anlarız.