Büyük Ünlü Uyumu / Kalınlık – İncelik Uyumu
Tarih: 30 Aralık 2015 | Bölüm: Dil-Anlatım | Yorumlar: Yorum yok.
Türkçenin ses yapısının temellerini oluşturan kuralların belki de başında büyük ünlü uyumu, diğer bir söyleyişle kalınlık – incelik uyumu gelir. Bu kural, kelimenin hecelerindeki ünlülerin Türkçenin ses yapısına göre dizilişini ifade eder. Ve aslında Eski Türkçedeki kelimelerin neredeyse tamamı bu kurala uymaktayken, bugün birçok kelime bu kurala uymayacak şekilde değişmiştir.
Büyük ünlü uyumu kuralını “Bir kelimenin ilk hecesinde kalın ünlü varsa, kendisinden sonraki hecelerde de kalın ünlü olmalıdır; ilk hecede ince ünlü varsa, kendisinden sonraki hecelerde de ince ünlü bulunmalıdır.” şeklinde tanımlayabiliriz. Yani kelimelerin bu kurala uygunluğuna bakarken, önce ilk hecedeki ünlüye bakarız. Kalın ünlülerden biri (a, ı, o, u) varsa, geri kalan ünlüler de kalın olmalıdır. İnce ünlülerden biri varsa (e, i, ö, ü), geri kalan ünlüler de ince olmalıdır. Aksi hâlde büyük ünlü uyumuna uymaz denir.
“Yağmur” kelimesi büyük ünlü uyumuna uyar; çünkü ilk hecesinde “a” kalın ünlüsü, ikinci hecesinde de “u” kalın ünlüsü vardır. Fakat “kardeş” kelimesi, kalınlık – incelik uyumuna uymaz; çünkü ilk hecesinde “a” kalın ünlüsü varken, ikinci hecesinde “e” ince ünlüsü bulunmaktadır. Kalından sonra ince; inceden sonra kalın ünlü gelemeyeceği için ünlü uyumu bozulur.
Büyük Ünlü Uyumu
Tarih: 18 Ekim 2011 | Bölüm: Ses Bilgisi | Yorumlar: 14 Yorum var.
Türkçe kelimeler, genel olarak, art (kalın) sıradan ünlü taşıyan kelimeler ve ön (ince) sıradan ünlü taşıyan kelimeler olmak üzere iki gruba ayrılabilir. Literatürde büyük ünlü uyumu, kalınlık-incelik uyumu, dil uyumu gibi terimlerle de karşılanan önlük-artlık uyumuna göre, Türkçe kelimelerin ilk hecesinde ön ünlü (/e/, /i/, /ö/. /ü/) varsa sonraki hecelerde yine bir ön ünlü (/e/, /i/, /ö/, /ü/); ilk hecede art ünlü (/a/, /ı/, /o/, /u/) varsa sonrakilerde de art ünlü (/a/, /ı/, /o/, /u/) bulunur: güzel, köprü, kara, acı, orman, oyun vb.
Bir kelimenin birinci hecesinde kalın bir ünlü (a, ı, o, u) bulunuyorsa, diğer hecelerdeki ünlüler de kalın; ince bir ünlü (e, i, ö, ü) bulunuyorsa diğer hecelerdeki ünlüler de ince olur: adım, ağız, ayak, boyun, boyunduruk, burun, dalga, dudak, duvak, kırlangıç; beşik, bilezik, gelincik, gözlük, üzengi, vergi, yüzük. Buna büyük ünlü uyumu adı verilir.
Büyük ünlü uyumuna aykırı bazı Türkçe kelimeler de vardır: anne, dahi, elma, hangi, hani, inanmak, kardeş, şişman.
Bu uyuma göre, kelimeler ek alırken, ekin ünlüsünü kelimenin son hecesindeki ünlü tayin eder: Türk+çe, ata+mız, ev+ler, gemi+de, oku-(y)acak, geç-miş.