Birleşik Fiiller
Tarih: 17 Eylül 2011 | Bölüm: Sözcük Türleri | Yorumlar: 74 Yorum var.
İki veya daha fazla sözün bir araya gelerek kendi anlamlarından farklı bir anlam verecek ve bir hareketi karşılayacak biçimde kalıplaşmasıyla oluşan fiillerdir. Yapılışına göre üç grupta incelenebilir:
a. Yardımcı Fiille Yapılan Birleşik Fiiller
Bir yardımcı fiille ondan önce gelen adsoylu bir sözcükten oluşur. Yardımcı fiil olarak “etmek, olmak, eylemek, kılmak” gibi fiiller kullanılır.
Etmek
“Bu olay beni çok tedirgin etti.”
“Gelmeden önce mutlaka telefon ederdi.”
“Akşamki yemek beni rahatsız etti.”
“Her şey yoluna girer, biraz sabret.”
Yukarıdaki cümlelerde altı çizili sözler birleşik fiildir. Bu fiillerde daha çok isim görevindeki sözcüğün anlamı hakimdir. “Etmek” yardımcı eylemi bazı cümlelerde kendi anlamında da kullanılabilir:
“Bu ev söylendiği kadar etmez.” cümlesinde “etmek” eylemi “değer, tutar” anlamında kullanılmıştır. Bazen “etmek” yardımcı fiiliyle isim arasına başka sözcükler girebilir. “Çok ağır işler yüklendi sırtına, ama şikayet bile etmedi adam.” Bu tür fiillerde isim soylu sözcük çoğu zaman çekim eki alamaz. Ancak bazen istisnalar görülebilir. “Hele bir dediğini yapma, sana ne işler eder görürsün.” cümlesinde “işler” sözcüğü çoğul eki almıştır.
Olmak
“Adam birden ortalıktan yok oldu.”
“Soğukta uzun süre kalınca hasta olmuş.”
“Konuşmacının sözlerine herkes mest oldu.”
“Bu küçük odaya iki gündür hapsolduk sanki.”
Yukarıdaki cümlelerde altı çizili eylemler birleşik eylemdir. “Kardeşim bu yıl doktor olacak.” cümlesinde “olmak” eylemi meslek bildirmiş. Bu tür kullanımlarda da birleşik fiil yapmıştır.
İsim Çekim Ekleri
Tarih: 17 Eylül 2011 | Bölüm: Sözcük Türleri | Yorumlar: 16 Yorum var.
İsimler, cümle içerisinde farklı anlamları karşılamak üzere ekler alırlar. Aldıkları ekler, fiil çekiminde kullanılan eklerden farklıdır. İsim soylu sözcüklere gelerek onlara cümlede görev ve anlam kazandıran eklere isim çekim ekleri denilmektedir.. Sadece isimlerle ilgili olmayıp zamir, sıfat ve zarflarla da ilgili olduğundan isim soylu sözcüklerin sonunda işledik. Bu ekleri şöyle gösterebiliriz.
1. Çokluk eki
2. Hal ekleri
3. Eşitlik eki
4. İyelik ekleri
5. İlgi eki
Durum ekleri asıl çekim kategorisini oluşturur. Durum ekleri fiillerle ilişkiyi yansıtırlar. Bazı durum ekleri (belirtme durum eki) cümle yapısına bağlı bir zorunluluktan dolayı kullanılırken bazıları fiilin anlamını daha iyi verebilmek amacıyla cümlede yer alır. Kadın çiçeği suladı gibi bir cümlede belirtme durum eki bir zorunluluktan dolayı yer alır. Çocuklar bahçede oynadı gibi bir cümlede ise bulunma durum eki cümle yapısına ait bir zorunluluktan dolayı değil fiilin anlamına katkı sağlamak için kullanılmıştır.
A. ÇOKLUK EKİ:
Asıl işlevi isimlerin sayı bakımından çokluğunu bildirmektir. “Kalemler , çantalar , defterler alındı.”
B. HAL EKLERİ:
İsim soylu sözcüklere gelerek onların yüklemle ya da diğer sözcüklerle ilgilerini sağlayan eklerdir. Bunları şu şekilde inceleyebiliriz.
Fiilimsiler – Eylemsiler
Tarih: 17 Eylül 2011 | Bölüm: Sözcük Türleri | Yorumlar: 4 Yorum var.
Fiillerden türemiş olmakla birlikte bir fiil gibi çekimlenemeyen olumlu, olumsuz şekilleri yapılabilen ve cümlede isim, sıfat, zarf gibi görevlerde kullanılan sözcüklerdir. Aslında fiil oldukları halde cümle içinde çekimli halde bulunmayan, fiile benzeyen, ama fiillerin görevini yapmayan kelimelere fiilimsi denir. Bir cümlede ne kadar fiilimsi varsa o kadar cümlecik vardır. Çünkü her fiilimsi bir yan cümlecik oluşturur. Çekimli fiilin bulunduğu gruptaki kelimeler temel cümleciği meydana getirirler. Üç grupta incelenir.
a. İsim – Fiil: Fiillere “-mak, -mek” , “-ma, -me”, “-ış, -iş, -uş, -üş” eklerinin getirilmesiyle yapılır. Fiil kök ve gövdelerine eklenen “-me, -mek, -iş” ekleri sonucu meydana gelirler. Fiillerin isim gibi kullanılabilen şekilleridir. İsim – fiiller; hem bir eylemin adı oldukları için isim, hem de özne, nesne, tümleç aldıkları için fiil olan kelimelerdir.
“O şimdi romanını bitirmekle meşguldür.”
“Size gelmeyi ben de çok istemiştim.”
“Onun yemek hazırlayışını gördün mü hiç?” cümlelerinde altı çizili sözler isim-fiildir. Bu ekleri benzer eklerle karıştırmamak gerekir. “Sana, bir daha buraya gelme, demiştim.” cümlesinde altı çizili sözcükteki ek isim-fiil eki değil, olumsuzluk ekidir. Bazı sözcükler aslında isim-fiil ekleriyle türediği halde, zamanla isimleşmiş, yani fiilimsi özelliğini kaybetmiş olabilir.
“Biraz ekmek alabilir miyim?”
“Bugün gelmediğini danışmadan öğrendim.”
“Derste yağış türlerini inceledik.” cümlelerinde altı çizili sözcükler isim-fiil değildir.
“Deneme sınavlarıyla bu öğrencileri denememiz doğru değil.” cümlesinde altı çizili birinci sözü “denememe” şeklinde kullanamayız; çünkü bu sözcük artık isimleşmiştir. Ancak altı çizili ikinci sözcük “denemememiz” şeklinde kullanılabilir; yani olumsuz yapılabilir, öyleyse fiil anlamı devam ediyor; yani bu isim-fiildir.
Bağlaç
Tarih: 17 Eylül 2011 | Bölüm: Sözcük Türleri | Yorumlar: 3 Yorum var.
Diğer bir görevli kelime sınıfı da bağlaçlardır. Bağlaçlar, birbirleriyle ilgili kelimeleri, kelime gruplarını ve cümleleri bağlayan kelimelerdir. Diğer kelime türleriyle karşılaştırıldıklarında sayıları oldukça azdır. İşlevleri açısından bağlaçlar aşağıdaki gruplara ayrılır:
a) Sıralama bağlaçları: ve, ile.
b) Denkleştirme bağlaçları: ya, veya, yahut,
c) Karşılaştırma bağlaçlar: dA … dA, ya … ya, hem … hem.
d) Cümle başı bağlaçlarımda/, ancak, yalnız, ama, çünkü vb.
e) Sona gelen bağlaçlar: dA, dahi, bile vb.
Cümleleri veya aynı görevdeki sözcükleri birbirine bağlayarak aralarında anlam ilgisi kuran sözcüklere denir.
“İLE” – “VE” BAĞLAÇLARI: Aynı görevdeki sözcükleri birbirine bağlar.
— Evin ve bahçenin kapısı açıktı. (Tamlayan)
— Bu radyo Adana’da ve Mersin’de yayın yapıyor. (Dolaylı Tümleç)
— Akşam arkadaşıma gideceğim ve her şeyi anlatacağım.
— Cehennemle cenneti bu dünyada yaşadık. (Nesne)
— Evle okul arasında mekik dokuyor. (Tamlayan)
— Annesiyle babası yarın bize gelecek. (Özne)
Uyarı: Biri bağlaç diğeri edat olan iki çeşit “ile” vardır. Bir cümlede “ile”nin yerine “ve”yi getirebiliyorsak bağlaç, getiremiyorsak edattır.
—“Bazen yandık bazen menekşelerle söyleştik. (Edat)
—“Kazaklarla ceketi parayla aldım. (B-E)
“DE” BAĞLACI: Eşitlik, gibilik anlamı katar.
— O filmi ben de seyrettim.
— Bence Aslı da bu işten anlamıyor.
Abartma anlamı katar:
—Çocuğun okuduğu şiir de şiirdi hani.
—Aldıkları araba da araba yani.
Küçümseme anlamı katar:
—Sen sınavı kazanacaksın da ben göreceğim.
—Sanki bu işten anlıyorsun da konuşuyorsun.
—Büyüyecek de adam olacak da bize bakacak.
Sitem anlamı katar:
—Okula kadar geldin de bir selam vermedin.
—İzmir’e kadar geldin de yanıma uğramadın.