Ünlü Türemesi
Tarih: 18 Ekim 2011 | Bölüm: Ses Bilgisi | Yorumlar: 11 Yorum var.
Sözcüğün aslında olmadığı halde, bir ek aldığı zaman ortaya çıkan ünlülerdir.
genç – cik > gencecik
bir – cik > biricik
az – cık > azıcık
Yukarıdaki örneklernde ünlü türemesi görülmektedir. Buna benzer bazı sözcükler de vardır. Bunlar “öpücük, gülücük” gibi fiilden türeyen sözcüklerdir. Ancak “-cik”” eki isim soylu sözcüklerden yeni sözcükler türetebilir. Fiilden türeyen bu sözcüklerin “öpüşcük, gülüş – cük” gibi sözcüklerden “ş” sesinin düşmesiyle oluştuğunu söylemek daha mantıklı olacaktır. Dolayısıyla bir ünlü türemesinin olduğunu söylemek bu sözcükler için pek doğru olmaz.
Ünlü türemesinin görüldüğü yerler:
Ünlü Daralması
Tarih: 18 Ekim 2011 | Bölüm: Ses Bilgisi | Yorumlar: 16 Yorum var.
Sözcüklerin sonlarında bulunan geniş ünlüler (a, e) özellikle “-yor” ekinin darlaştırıcı özelliğinden dolayı daralarak, ı, i, u, ü dar ünlülerine dönüşür. Buna ünlü daralması denir.
bekl-e-yor > bekl-i-yor
kalm-a-yor > kalm-ı-yor
özl-e-yor > özl-ü-yor
soll-a-yor > soll-u-yor
Yukarıdaki örneklerde bu daralma görülmektedir. “-yor” ekin den başka bir ekin ya da sesin darlaştırma özelliği yoktur. Ancak tek heceli olan “de- , ye-” fiilleri, kendinden sonra gelen “y” sesinden dolayı darlaşabilir.
ÖRN: de – yor > di – yor
de – yerek > di – yerek
de – yen > di – yen
– Ancak bazen darlaşma olmayabilir.
ÖRN: de – y – ince > de – y – ince
Ünlü Düşmesi – Hece Düşmesi
Tarih: 18 Ekim 2011 | Bölüm: Ses Bilgisi | Yorumlar: 60 Yorum var.
Sözcüğün aslında bulunan bir ünlünün düşmesidir. İki heceli olup birinci hecesinde geniş (a, e, o, ö), ikinci hecesinde dar ünlü (ı, i, u, ü) bulunduran bazı Türkçe ve yabancı kelimelere ünlü ile başlayan veya tek ünlüden oluşan bir ek getirildiğinde kelimenin vurgusuz hâle gelen ikinci hecesindeki dar ünlünün düşmesine hece düşmesi denir. Buna orta hece düşmesi de denir:
ÖRN: “Yapraklar daha şimdiden sarardı.” cümlesinde sözcüğün aslı “sarı”dır; “-ar-” eki geldiğinde sözcüğün sonundaki “ı” düşmüştür.
Ünlü düşmesinin en yaygın kullanımı ise “Hece düşmesi” adıyla anılan kuraldır. Buna göre, sözcüğün son hecesinde bulunan dar ünlüler, ünlüyle başlayan bir ek sözcüğe eklendiğinde düşer. Bu özellik bazı organ isimlerinde, Arapçadan dilimize geçen bazı sözcüklerde, bazı Türkçe fiillerde görülür.
sabır – ı > sabrı
akıl – ı > aklı
burun – u > burnu
gönül – üm > gönlüm
Örneğin; “Kahvaltıya hazırlanın.” cümlesinde altı çizili söz “kahve altı” sözlerinin birleşmesinden oluşmuş, bu sırada “kahve” sözündeki “e” düşmüştür.
Türkçede Ses Olaylarının Nedenleri
Tarih: 18 Ekim 2011 | Bölüm: Ses Bilgisi | Yorumlar: Yorum yok.
Dil durağan değil devingendir; sürekli olarak bir değişme içindedir. Ses olayları, bu değişme sürecinde, seslerin anlamlı ve görevli birlikler içinde yaşadığı değişmelerin genel adıdır. Söz konusu ses değişmeleri; düşme, türeme, yeniden türeme, yer değiştirme, başka sese dönüşme gibi şekillerde gerçekleşebilir. Değişmelerin, dolayısıyla ses olaylarının temelinde en az çaba yasası vardır. Bu yasa, dilde, mümkün olan en az enerjiyle en verimli sonucun alınması şeklinde özetlenebilir. Bu temel doğrultusunda aşağıdaki etmenler ses olaylarına neden olur:
a) Türkçenin ses özellikleri: Önceki konuda Türkçenin ses ile ilgili özellikleri (bkz.) sıralanmıştı. Bu özellikler ses olaylarına neden olabilir. Söz gelişi Türkçede söz sonunda /b/, /c/, /d/, /e/ ünsüzleri bulunmaması, yabancı dillerden kopyalanan sözcüklerin sonunda söz konusu ünsüzlerden bulunması durumunda, bu ünsüzlerin ötümsüz karşılıklarına dönmesine neden olur. Bu nedenle Arapça kita:b kelimesinin sonunda -b <-p değişmesi meydana gelir. Türkçenin ünlülerinin kısa olması da aynı kelimedeki /a: / ünlüsünün kısalarak /a/ olmasına neden olmuştur.