Türkçede öznenin dört türünden biri olan gizli özne, cümlenin ögeleri bulunurken cümlede bulunmayan fakat okuyucu tarafından var olduğu kabul edilen bir ögedir. Aslında bu Türkçenin isim ve fiil çekiminin dilimize kazandırmış olduğu bir özelliktir. Yüklemde bulunan şahıs veya iyelik ekleri, işin kim tarafından yapıldığını veya varlığın kime ait olduğunu gösterdiği için bu cümlelerde çoğunlukla özne kullanmak gereksiz kabul edilir. Bu tür cümlelerde var olduğu kabul edilen özne türü, gizli öznedir.
Gizli özne, bazı kaynaklar tarafından öznenin bir türü olarak kabul edilmez. “Özne nasıl bulunur?” başlıklı yazımızda kaleme aldığımız üzere, öznenin gerçek özne, sözde özne ve örtülü özne olmak üzere başlıca üç çeşidi bulunur. Bununla birlikte, cümlenin yüklemine bakarak işin kim tarafından yapıldığını açıkça anladığımız fakat cümlede yazılmamış olan gizli özne de öznenin dördüncü türü olarak kabul edilmelidir. Tanımlayacak olursak, “cümledeki iş, oluş, hareket veya durumun kim veya kimler tarafından yapıldığı yüklemdeki şahıs eklerine bakılarak anlaşılan ve cümlede yazılmayan öge çeşidine” gizli özne denir.
Cümlede sözcük durumunda bulunmayan gizli özneler, genellikle Türkçedeki “ben, sen, o, biz, siz, onlar” kişi zamirleriyle ifade edilirler. Örneğin “Bu kitabı yeni aldım.” cümlesinin ögeleri “belirtili nesne – zarf tümleci – yüklem” şeklindedir. Görüldüğü üzere bu cümlede temel ögelerden biri olan özne sözcük hâlinde bulunmamaktadır. Şimdi özneyi bulmak için yükleme işin kim tarafından yapıldığını soralım: “Bu kitabı kim aldı?” Bu soruya “ben” şeklinde cevap verebiliriz. Çünkü işin kim tarafından yapıldığını, bir çekimli fiil olan “aldım” yüklemindeki şahıs ekine bakarak anlayabiliriz. İşte bu “ben” kelimesi gizli özne olarak kabul edilir.
ÖRN: – Son günlerde çok stresli görünüyorsun. (sen / g.ö.)
– Bir ay içerisinde iki kez bozuldu. (o / g.ö.)
– Akşam bize gelerek sürpriz yaptılar. (onlar / g.ö.)
– Bu havalarda yürürüş yapmaya bayılırım. (ben / g.ö.)
– Doğum gününde kardeşime oyuncak aldık. (biz /g.ö.)
– Karadeniz’de ne tür yemekler yersiniz? (siz / g.ö.)
Yukarıdaki cümlelerde görüldüğü üzere, yüklemde bulunan şahıs ekleri sayesinde işin kim tarafından yapıldığını anlamak mümkündür fakat özne cümlede sözcük hâlinde bulunmadığı için onu kişi zamirleriyle göstererek gizli özne kabul ederiz.
NOT: Cümledeki ögelerin sayısı ile ilgili sorularda gizli özne sayılmaz, yok gibi kabul edilir. Örneğin “Bugün toplantıya katıldım.” cümlesinin ögeleri “zarf tümleci – yer tamlayıcısı – yüklem” şeklindedir. Bu cümlede “ben” gizli öznesi olmasına rağmen, bu cümlede üç öge olduğu kabul edilmelidir.
Orkun KUTLU
