Dil, çok geniş bir kavram alanına sahiptir. Bu nedenle çok sayıda sınıflandırmaya konu olmuştur ve farklı terminolojiler içerisinde farklı anlamlar yüklenmiştir. Ana dil ve ana dili kavramları da birbirine sıkça karıştırılan iki terimdir. Bu terimler, aslında dilin farklı iki anlam yönünü işaret etmekte; fakat ilk bakışta bu nüans fark edilmemektedir. Bu yazımızda bu iki terimin özelliklerine ve farklılıklarına örneklerle değinmeye çalışacağız.
Ana dil, dillerin tarihsel gelişim içerisinde farklılaşmadan önce ses ve şekil yapılarının esasını teşkil eden ortak dili karşılamaktadır. Her dil bir kökten meydana geldiğine göre, bugünkü dillerin en eski halleri olmalıdır. İşte dillerin atası sayılabilecek en eski hâlleri ana dil terimiyle karşılanmaktadır. Örneğin Türkçe, bugün onlarca şive ve lehçeye ayrılmıştır. Türkçenin en eski zamanlarda kullanılan şekline “Ana Türkçe” denilmektedir.
Ana dil kavramı, TDK tarafından “kendisinden başka diller veya lehçeler türemiş olan dil” olarak tanımlamaktadır. Büyük diller, uzun yıllar içerisinde farklı coğrafyalarda farklı topluluklar tarafından lehçe, şive ve ağızlar doğurmuştur. Dil ailelerini oluşturan bu küçük dil gruplarının en eski hâli bir ana dil olarak kabul edilmelidir. Görüldüğü üzere ana dil kavramı dil bilimsel bir terimdir ve genellikle bu terminolojiyi kullanan makalelerde görülmektedir.
Şimdi gelelim “ana dili” kavramına. Günlük hayatta daha sık kullandığımız bu terim, kişinin kendisini en iyi şekilde ifade edebildiği, düşündüğü dili karşılamaktadır. Hepimiz önce ailemizin, sonra yakın çevremizin kullandığı dili daha anne karnındayken öğrenmeye başlarız. Bir birey olarak kendimizi ifade edebilecek yaşa geldiğimizde kullandığımız bu dil, bizim ana dilimizdir. TDK tarafından bu terim, “çocuğun ailesinden ve içinde yaşadığı topluluktan edindiği dil” olarak açıklanır.
Ailesinde ve yakın çevresinde tek dil konuşulan çocuğun ana dilini tespit etmek kolaydır. Bununla birlikte çocuğun büyüdüğü ortamda farklı diller konuşulsa veya çocuklar farklı ülkelerde büyümek zorunda kalsalar bile hepsinin mutlaka bir ana dili vardır. 16 dil bilen bir insanın bile kendini en güzel şekilde ifade edebildiği bir dil vardır. Okuma, yazma, konuşma, dinleme ve dil bilgisi gibi temel dil becerilerine daha fazla hakim olduğumuz dil, bizim ana dilimizdir.
Bir kişinin ana dilini tespit etmesi için bazı teoriler geliştirilmiştir. Bunlardan biri kişinin problem çözerken hangi dilde düşündüğü üzerinde yoğunlaşmaktır. Yani kişi bir problemle başbaşa kaldığında, iç sesi hangi dili konuşmaktadır? Mesela deprem anında hangi dilde düşünmekte, bir matematik problemini zihninden çözmeye çalışırken hangi dili kullanmaktadır? İşte bu soruların cevabı kişinin ana dilini göstermektedir.
Başka bir teori, rüyalarımızda kullandığımız dili belirlemektir. Bir kişi rüyalarında çoğunlukla hangi dili kullanıyorsa, o dil onun ana dilidir. Kuşkusuz yabancı dili olan kimseler, kendilerini bir yabancı dili konuşurken de rüya görebilirler. Fakat burada ölçü, yabancı dil kullanmayı gerektirmeyecek sıradan bir ortamda geçen bir rüyada –örneğin kişinin bir köpeğin saldırısına maruz kaldığı bir rüyada– hangi dili kullandığıdır. Bunu hatırlayabilirse bu kişinin ana dili belirlenebilir.
Kuşkusuz bu teorilerin tamamında en önemli ölçüt, kişinin kendini tanımasıdır. Aile ortamında başka bir dil kullanırken, geri kalan tüm sosyal ortamlarda başka bir dil kullanan bir bireyin ana dilini belirleyebilmek için kendini gerçekten hangi dilde daha iyi ifade edebildiğini belirlemesi gerekir. Duygusal davranmadan düşünebilen her birey, ana dilini kolayca belirleyebilir.
Orkun KUTLU
