Türkçede anlatımı güçlendirmek için pekiştirmelerden yararlanılır. Her dilde olduğu gibi, dilimizde de cümledeki ifadeyi daha etkili kılmak, sanatlı hâle getirmek veya anlatımın gücünü arttırmak amacıyla pekiştirmeler kullanılır. Pekiştirme kelimesinin sözlük anlamı “sertleştirmek, katılaştırmak” olsa da, anlatımı güçlendirilmiş sözcük anlamında Türkçede bir terim olarak da bu kavramdan yararlanılmaktadır.
Cümlede bir kelimenin vurgusunu arttırmanın yolu, o kelimeyi yükleme yaklaştırmaktır çünkü Türkçenin söz diziminde yüklem en önemli ögedir ve kurallı cümlelerde sonda bulunur. Bu nedenle hem konuşma hem de yazma dilinde bir kelimenin cümledeki anlamını öne çıkarabilmek amacıyla cümle vurgusundan yararlanırız. Fakat bazen bir kelimeyi, cümlenin herhangi bir yerinde daha güçlü bir hâle getirmek isteyebiliriz. Bu durumda pekiştirmelerden yararlanmamız gerekir.
Türkçede pekiştirme isim, sıfat veya zarf gibi sözcük türlerinde yapılabilmektedir. Sözcüklerin pekiştirilmesi, o kelimelerin anlatımda daha etkili olmasını, kelimenin daha güçlü bir anlamı karşılamasını sağlar. Örneğin “taze” kelimesi tek başına kullanıldığında “taze balık” örneğindeki gibi sadece sözlük anlamını karşılar. Kişi bu kelimede küçücük bir değişiklik yaparak, anlatımını güçlendirebilir ve “taptaze balık” dediğinde, karşıdaki kişi balıkların çok taze olduğunu, hiçbir bayatlık belirtisi göstermediğini, çok az bir süre önce yakalandığını vs. anlar. İşte bu, pekiştirmenin gücü sayesinde olur.
Türkçede pekiştirmeler genellikle sıfat veya zarflarda yapılmakla birlikte, farklı sözcük türlerinde de pekiştirilmiş kelimeler kullanılabilmektedir. Dilimizde pekiştirme yapmanın birkaç yolu vardır:
1. “M, P, R, S” harfleri kullanılarak: Kelimelerin ilk hecelerinin sonuna “m, p, r, s” harflerinden biri getirilip, kelimenin başına eklenmesi şeklinde pekiştirme yapılabilir. Bu ünsüzlerden sonra bazen “a, e” ünlüleri de yardımcı ses olarak gelebilir. Dilimizde özellikle renk adlarıyla ilgili pekiştirmeler genellikle bu yöntemle yapılır.
Örnek: masmavi, sapasağlam, capcanlı, bembeyaz, tertemiz, yapayalnız, kapkara, sımsıcak, kaskatı…
2. İkilemeler oluşturarak: Aynı kelimenin tekrar edilmesiyle veya bir kelime ile çeşitli anlam ilişkileri bulunan başka kelimelerin arka arkaya sıralanması ile pekiştirmeler oluşturulabilir.
Örnek: hızlı hızlı, ufak tefek, tane tane, pırıl pırıl, doğru düzgün, yalan yanlış…
3. “Mi” soru edatından yararlanarak: Bir kelimeyi tekrar ederken kelimelerin arasına “mi” soru edatı getirildiğinde, pekiştirme sağlanmış olur.
Örnek: güzel mi güzel, tatlı mı tatlı, sıcak mı sıcak, derin mi derin, uzun mu uzun, kibar mı kibar…
4. Bir kurala bağlı olmadan: Bazı pekiştirmeler, dilimizde kalıplaşmış ifadeler olarak belli bir kurala bağlı olmadan yapılabilmektedir. Aslında bu başlık altındaki çok sayıda örneği, tek tek kuralla açıklamanın çok da önemli olmaması nedeniyle bu pekiştirmeler kuralsız olarak kabul edilebilir. Bazı birleşik kelimelerin oluşumunda pekiştirme anlamı baskındır. Özellikle pekiştirme sıfatlarında da böyle bir kuralla açıklanmayan örnekler mevcuttur.
Örnek: darmadağın, karmakarışık, sırılsıklam, paramparça, güpegündüz, çırılçıplak, çepeçevre…
NOT: Pekiştirilen kelimeler cümle içerisinde hem gerçek hem de mecaz anlamda kullanılabilir.
Örnek: Uçaktan inenlere sımsıcak bir karşılama töreni hazırlanmıştı. (mecaz)
Havası alınan petekler dakikalar içinde sımsıcak oldu. (gerçek)
NOT: Pekiştirmelerle ikilemeler birbirine karıştırılabilir. Aslında ikilemeler, bir pekiştirme türü kabul edilebilir. Anlatımı güçlendirmek için farklı şekillerde pekiştirmeler yapılabilir, yukarıda açıklanan dört başlık bu yolları göstermektedir. İkilemeler pekiştirme yapmak için kullanılan yollardan biridir.
Pekiştirmelerin yazımına dikkat etmek gerekir. Sıfat veya zarf görevinde kullanılan pekiştirmelerin bitişik yazılması gerekir. Bu pekiştirmeler genellikle “m, p, r, s” harfleriyle oluşturulanları karşılar. Bunların dışında, ikilemelerle veya “mi” soru edatıyla oluşturulan pekiştirmeler ayrı yazılır.
Orkun KUTLU
