Bir cümlede kullanılan çekimli fiil ile fiilimsinin arasındaki farkı bulmak bazen zor olabiliyor. Aslında kip eklerini, fiil çekimini ve fiilimsi eklerini iyi bilen bir kişi için belki de anlatacaklarımız çok basit gelebilir. Fakat cümlelerde sıklıkla karıştırılan bu konunun püf noktaları hakkında açıklamalar yapmaya çalışacağım.
Çekimli fiilin ne olduğunu, cümlede fiilimsinin nasıl bulunacağını daha önce yazılarımızda anlatmıştık. Bu yazılara öncelikle bir göz atmanız, konuyu daha iyi kavramanızı sağlayabilir. Her zaman söylenen şu kuralı da hatırlatarak konu anlatımına başlıyoruz: Fiilimsiler de çekimli fiiller de fiil kök ve gövdelerine aldıkları eklerle oluşur. Fakat fiilimsiler cümlelerde isim, sıfat veya zarf görevinde kullanılırken; çekimli fiiller cümlede yine fiil olarak (yüklem) görev alırlar.
Bir çekimli fiil için “fiil + kip + şahıs” üçlüsünün bulunması şarttır. Ve bu üçlü bir aradayken bir yargı bildirir ve cümlede yüklem görevi üstlenir. Örneğin “oku-yor-sun” kelimesinde “oku-” fiil kökü bir adet kip eki (-yor) ve bir tane de şahıs eki (-sun) almıştır. Ve bu kelime zaman ve yargı bildiren bir yüklemdir. Demek ki çekimli fiiller mutlaka kip eki alırlar ve her zaman bir yargı bildirirler. Fakat fiilimsiler kesinlikle kip eki alamazlar, ayrıca yargı bildirmezler.
Örnek: “Çocuğun elinde sönmüş birkaç balon görmüş.”
Yukarıdaki cümleye dikkatle bakın. Bu cümlede iki farklı kelime, yazılışları aynı olan ve kalın şekilde belirilen bir ek almış. Bunların ikisinin de kökü fiil; fakat bunlardan yalnızca biri çekimli fiil. Çünkü bu kelimelerden birincisi (sönmüş), herhangi bir kip ve şahıs eki almamıştır. Buradaki “-müş” eki sıfat-fiil yapan ektir. Bu eki aldıktan sonra cümlede “balon” isminin sıfatı olmuştur. Bunun için bu kelime fiilimsidir. “Görmüş” kelimesi ise cümlede yargıyı üzerinde toplamıştır ve duyulan geçmiş zaman kip ekiyle üçüncü tekil şahıs ekini almıştır. Bunun için bu kelime çekimli fiildir.
Aynı şekilde “Dönülmez yollara gidenler, bir daha gelmez.” cümlesinde de “-mez” eki iki farklı kelimeye gelmiştir. Buna rağmen bu ek birincisinde sıfat-fiil eki, ikincisinde geniş zamanın olumsuz şekli olan kip ekidir. Kip eki alan kelime çekimli fiil olarak görev yapar, ayrıca birinci kelime cümlede sıfat görevi yüklenmiştir. Bu bilgilere göre ilk kelime fiilimsi, ikinci kelime çekimli fiildir.
NOT: Çekimli fiiller genellikle cümlenin sonunda yer alırlar. Çünkü Türkçede kurallı cümlelerde yüklem genellikle sondadır. Fakat sınavlarda şaşırtmak için çekimli fiilleri cümle ortasında vermeleri mümkündür. Böyle durumlarda en güzel yöntem, kelimenin cümlede hangi görevle kullanıldığına bakmak, yargı ifade edip etmediğini belirlemek, kip ve şahıs eki alıp almadığına odaklanmaktır.
UYARI: Kelimeler gibi, ekler de eş sesli olabilir. Fiilimsi konumuzda açıkladığımız gibi “-muş, -ar, -ecek, -mez” gibi bazı ekler hem kip eki olarak hem de fiilimsi eki olarak karşımıza çıkabilir. Bu eklerin zaman ifade edip etmediklerine bakılmalıdır. Ayrıca bu eki alan kelime eğer “isim, sıfat veya zarf” görevinde oluyorsa, fiilimsi olduğuna kanaat getirilmelidir.
Yukarıdaki bilgiler ışığında, aşağıdaki cümlelerdeki çekimli fiilleri ve fiilimsileri göstermeye çalışın. Aşağıdaki cümlelerin tamamında en az bir adet fiilimsi ve çekimli fiil bulunmaktadır:
– Eskiden buradan sokakta oynayan çocuklara bakardım.
– Uçan kuşlar gördüm aşılmaz dağların ardında.
– Alaylı bakışlarıyla bizleri izliyordu.
– Yenilmez Türk ordusu Çanakkale’de bir destan daha yazdı.
Orkun KUTLU
