Yapısına göre sıralı cümleleri, bazı kaynaklarda ve sorularda “bağımlı ve bağımsız sıralı cümle” şeklinde görmeniz mümkündür. Bu terim, birbiri ardına sıralanan cümlelerin aralarında herhangi bir ögenin ortak olup olmadığını ifade etmektedir. Sıralı cümleler, yüklemleri ayrı olmasına rağmen aralarında bir anlam bağı bulunan cümlelerdir. Bu anlam ilişkisine paralel olarak sıranan iki cümlenin bazı ögeleri ortak olabilmektedir. Mesela bazen iki cümlenin de belirttiği işi gerçekleştiren tek bir özne bulunabilir. Veya iki cümle de aynı zamanda (zarf tümleci) veya aynı yerde (dolaylı tümleç) gerçekleşebilmektedir. Bunun gibi ögeleri ortak olan sıralı cümlelere bağımlı sıralı cümle denilmektedir.
Sıralı cümleler, genellikle birbirini takip eden olayları anlattığı ve aralarında anlam ilişkisi bulunan cümleleri içerdiği için, bazen ögeleri arasında da ortaklık bulunabilmektedir. Bu ortaklık her sıralı cümlede olmak zorunda değildir, yani bazı sıralı cümlelerin ögeleri arasında herhangi bir ortaklık olmayabilir. Bu bilgilerden hareketle “En az bir ögesi ortak olan sıralı cümlelere bağımlı sıralı cümle; ögeleri arasında bir ortaklık olmayan sıralı cümlelere ise bağımsız sıralı cümle denir.” şeklinde bir tanım yapabiliriz. Sıralı cümlelerin ögelerinin sadece bir tanesi ortak olabileceği gibi, birden fazla ögesinin ortak olması da mümkündür.
Sıralı cümlelerde en az iki farklı yüklem bulunmak zorundadır. Bu yükleme bağlı ögeler, sıralı cümledeki diğer yüklemle ortak olabilir. Ortak olamayacak tek öge yüklemdir. Zira yüklemi ortak olan cümleler birden fazla yargı bildirmediği için sıralı cümle olamazlar. Bu nedenle bağımlı sıralı cümleler, her şeyden önce en az iki farklı yükleme sahip olmalıdır. Daha sonra bu yüklemlere ögeleri bulmak için sırayla soruları sorduğumuzda aynı kelimeyi buluyorsak, bu cümle bağımlı sıralı cümledir. Örneğin “Aysu işlerini bitirdi, vakit kaybetmeden eve geçti.” sıralı cümlesindeki altı çizili yüklemlere “Bu işi yapan KİM?” diye sorduğumuzda, iki yüklemden de “Aysu” yanıtını alırız. O hâlde bu sıralı cümlede özne ortak öge olarak kabul edilmelidir.
NOT: Bir sıralı cümlede bir öge ortak olabileceği gibi, birden çok öge de ortak olabilir. En az bir öge ortaksa bağımlı sıralı cümle, hiçbir ortak öge yoksa bağımsız sıralı cümle kabul edilir.
Bağımlı Sıralı Cümle Örnekleri
– Öğretmen geçen hafta bu ödevi verdi, bu hafta hepsini kontrol etti. (ö.)
– Konuşması hem yavaş hem sıkıcıydı. (ö.)
– Basit sebeplerle sinirlenir, her zaman kaygılı görünürdü. (ö.)
– Sınavı kazandığından içi içine sığmıyor, havalara uçuyordu. (ö. – z.t.)
– Kitap okumayı çok severdi, kütüphanesinde yüzlerce kitap vardı. (ö.)
– Yaşlı adam görüşmek için ofise geldi, sizi sordu. (ö.)
– Türkiye’de dört mevsim yaşanır, insanlar aynı anda hem yazı hem kışı yaşar. (d.t.)
– Babam aile dostumuzu aradı, akşam oturmaya davet etti. (ö. – n.)
– Araba hızını alamamış, ilerideki kanala uçmuş. (ö.)
– Her yaz İzmir’e gider, güzel anılar biriktirirdim. (ö. – z.t.)
– Küçük çocuk oyuncaklarını çok sever, her zaman güzel kullanırdı. (ö. – n.)
– Yaylada yazın oyunlar oynar, güzel bir tatil geçirirdim. (ö. – d.t. – z.t.)
– Alçak düşman bu güzel memleketi topa tutmuş, işgale kalkmıştı. (ö. – n.)
– Arada bir arkasına bakıyor, hızlı adımlarla uzaklaşıyordu. (ö.)
Bağımsız Sıralı Cümle Örnekleri
– Bana arkadaşını söyle,sana kim olduğunu söyleyeyim.
– Akşam olmuştu, herkes evine gidiyordu.
– Dün tarihtir, yarın bilinmeyendir, bugün bir hediyedir.
– Alışveriş çılgınlığı artıyor, israf toplumun yarası hâline geliyor.
– Yağmur durmuştu yollar çamurdan görünmüyordu.
– Düşünmeden öğrenmek faydasız, öğrenmeden düşünmek tehlikelidir.
– Horoz ölür, gözü çöplükte kalır.
– Eleştirmek çok kolay, sanat yapmak pek güçtür.
– Dikkatle kitap okuyordu, etrafta derin bir sessizlik vardı.
– Berkay hatasını anlamış, biz de onu affetmiştik.
– Otobüs biraz mola verdi, yarım saat sonra hareket edeceğiz.
– Besle kargayı, oysun gözünü.
– Tüfek icat oldu, mertlik bozuldu.
– Karıncadan ibret al, yazdan kışı karşılar.
Orkun KUTLU
