Bir işin, oluşun veya hareketin yapıldığı zamanı, durumu veya hareketin taşıdığı şartları, hareketin nedenini, nasıl yapıldığım bildiren isim türü kelimeler zarf tümleci olarak adlandırılır. Cümlede yükleme/ fiile en yakın unsurlardandır.
Seni yıllarca bekledim, (zaman) Sporcu hızlı koşuyordu, (durum) Elindeki silahı yavaşça vere bıraktı, (tarz) İyi çalışmadığından sınıfta kaldın, (neden) Öğrenci koşarak sınıfa girdi, (tarz)
Yüklemin zamanını, durumunu, miktarını, yönünü, koşulunu vb. bildiren öğelerdir. Bunların her biri değişik bir soruyla bulunur.
“Hava kararmadan köye inmeliyiz.” cümlesindeki altı çizili zarf “ne zaman”; “Dosta düşmana muhtaç olmadan yaşamalıyız.” cümlesinde altı çizili zarf “nasıl”; “Aldığı notlar şaşılacak kadar yüksekti.” cümlesindeki altı çizili zarf “ne kadar”; “Tek bir söz bile söylemeden içeri girdi.” cümlesindeki altı çizili zarf “nereye”; “Zamanımız kalırsa bir örnek daha çözeriz.” cümlesindeki altı çizili zarf “hangi takdirde” sorularına cevap vermişlerdir. Yükleme sorulan bu sorulara cevap veren öğeler daima zarftır. Ancak burada “nereye” sorusuna dikkat etmeliyiz. Dolaylı tümleç konusunda da söylemiştik, bu soru dolaylı tümleci de buldurur. Ancak cevabın da aynı eki alması gerekir. Örnekteki “içeri” sözü ise bu eki almamıştır. Bu özelliği, yani hal eki almadan yön bildirme özelliğini yer-yön zarfları gösterir.
Zarf tümleci, bir kelimeden oluşabildiği gibi kelime gruplarından da oluşabilir.
Çocuk dersine çok çalıştı, (tek kelime)
Araba çok hızlı gidiyordu, (kelime grubu)
Çocuk babasının geldiğini görünce saklanacak yer aradı, (kelime grubu)
Zarf yapan ek aldığı sürece, fiil soylu kelimeler (zarffiil) de zarf tümleci olabilir.
Koparıp aldı kalbimi dalından bir zalim. (zarffiil)
Hırsız olay yerinden koşarak uzaklaştı. (zarffiil)
Yaslı dururken vatan, (zarffiil)
Zarf görevinde kullanılan kelimelere ilave olarak edat grupları, sayı grupları, dayanma (isnat) grupları veya yan cümle olarak kullanılan zarffiil grupları da zarf tümleci olarak kullanılabilir.
Dersine çalışmadığın için sınıfta kaldın. (edat grubu)
Müsrif tüccar kalan malını da üçbeş kuruşa sattı, (sayı grubu)
Ayağı valin yollara düştü Mecnun. (isnat grubu)
Sevdiğine bir kez olsun doyarak bakamadan göçüp gitti adam. (yan cümle zarffiil grubu)
Bulunma, ayrılma ve yönelme hal ekini almış olarak kullanılan zarflar da vardır. Bu nedenle, bazı kaynaklarda yer ve yön bakımından yüklemi tamamlayan zarf tümleçlerinden de bahsedilir. Bu tür tümleçleri yer tamlayıcısı olan diğer tümleçlerden ayırmak gerekir.
Bu saatte yatılır mı? Beni anlamaya çalışmıyorsun. Sabah erkenden kalkıp yola çıktı. Çok uzak bir yerde yaşar.
Bu tür kullanımlarda zarf olan unsurlar doğrudan yer veya yön değil zaman, şekil, miktar ve durum belirttikleri için yer tamlayıcısından farklıdırlar. Cümlede zarf tümlecini bulmak için yükleme nasıl, ne zaman, niçin, neyle, kiminle, ne kadar gibi sorular sorulur.
Koşarak sitti. (Nasıl gitti? -koşarak)
Dün geldiler. (Ne zaman geldiler? -dün)
Korktuğu için ağlıyordu. (Niçin ağlıyordu? -korktuğu için)
Bu çınar binlerce yıldır ayakta duruyor. (Ne kadar süredir ayakta? -binlerce yıldır)
Bir cümlede birden fazla zarf tümleci bulunabilir. Bu tümleçler aynı türden olabileceği gibi farklı türden de olabilir.
Her gün saat yedide yürüyerek hiç oyalanmadan işe giderim.
İşten çıktıktan sonra zamanın nasıl geçtiğim genellikle anlamam.
Sıralı birleşik cümlelerde diğer unsurlarda olduğu gibi zarf tümleçleri de ortak olabilir.
Günlerce ağladı, (günlerce) inledi, (günlerce) yalvardı durdu.
Zaman, tarz veya durum ifade eden mı, mi mu mü soru edatlı kullanımlar da zarf tümleci olabilmektedir: “Vurdu mu toz çıkarır, atlı mı vurur, koştu mu iyi koşardı.”
“O, çok çalışkan bir öğrencidir.” cümlesinde yüklem, altı çizili sözün tamamıdır. Çünkü “öğrenci” isimdir, “çalışkan” öğrencinin sıfatıdır. “çok” da çalışkan sıfatının zarfıdır. Dolayısıyla, “çok çalışkan bir öğrenci” sıfat tamlaması olduğundan bunlar birbirinden ayrılmaz.
Oysa biz aynı cümleyi; “O, çok çalışkandır.” şeklinde kullansak, “çalışkandır” yüklem “çok” zarf tümleci olacaktır. Kısaca adlaşmış sıfatlar yüklem olduğunda, onun derecesini bildiren zarflar zarf tümleci olur. Çıkmış soruların birinde, “Kafesteki kuşların tüyleri, şaşılacak kadar parlaktı.” cümlesi verilmiş ve “şaşılacak kadar” öğesine zarf tümleci denmiştir.