Karahanlı döneminde yazılan diğer eser ise, Edîb Ahmed tarafından tahminen 12. asrın sonlarında yazılan 512 dizelik Atabetü’l-hakâyık adlı manzum eserdir. Türkistan’da Taşkent civarında yer alan Yüknek kasabasında doğan şair, Mahmud isminde bir kişinin oğludur. Yaşadığı dönem ve çevreyle ilgili yeterli bilgi yoktur. Ancak eski kaynaklarda hakkında sadece menkabevî mahiyette bazı rivayetlere rastlanmaktadır.
Şâir, Yükneklidir (Semerkand yöresinde bir köy). Eserini Emir Sipehsâlâr’a sunmuştur. Kitabın arkasına sonradan Aslan Hoca Tarkan tarafından yazılan takrizde, şâirin anadan doğma kör olduğu, bu eser sayesinde sevgi ve saygı kazandığı bildirilir. Hayatı hakkında başka bilgi yoktur. Atabetü’l Hakayık adlı eserinin telif tarihi bilinmemekle birlikte Kutadgu Bilig’den yarım asır sonra yazıldığı tahmin ediliyor. Şâir,âyet ve hadislere dayanarak dünyânın geçiciliğini, bilginin faydasını, cehaletin zararlarını; cömertlik, cimrilik, tevazu gibi İyi ve kötü huyları anlatan dinî-didaktik bir eserdir.
Hakaniye Türkçesi ile yazılmıştır. Elyazması nüshalarının sayısı azdır. En iyi Uygur harfli nüsha olup Ayasofya Kitaplığı’ndadır. İlk defa M. Necip Asım tarafından bulunmuş ve yayımlanmıştır (1918). En iyi neşri Reşit Rahmeti Arat’ın (önsöz, transkripsiyonlu metin. Türkiye Türkçesi’ne çeviri ve bibliyografyadan meydana gelen) baskısıdır; TDK yayınları arasında çıkmıştır (1951).
Bunlardan anlaşıldığına göre Edîb Ahmed Arapça ve Farsça bilen, tefsir ve hadis gibi İslâmî ilimleri tahsil etmiş, takva sahibi, âlim, fâzıl bir şâirdir. Onun hakkındaki menkıbeler, şöhretinin XV. asır sonlarına kadar sürdüğünü göstermektedir. Aruzun “feûlün feûlün feûlün feûl” kalıbıyla yazılan eser, İslâmî dönem kitap telifine uygun bir şekilde düzenlenmiştir. Buna göre eserin başında tevhid, na’t. Dört Halife’ye ve eserin sunulduğu sultana övgü ve eserin yazılma sebebi yer almaktadır. Bundan sonra konunun işlendiği asıl bölüm gelmektedir. Burada bilginin yararı ve cehaletin zararları, dilin muhafazası, dünyanın dönekliği, cömertlik ve cimrilik, alçakgönüllülük ve kibir, harislik, mertlik ve zamanenin bozukluğu gibi ahlâkî yanı ağır basan didaktik konular işlenmiştir.
Eserin sonunda Edîb Ahmed’e ait olmayan üç ek bulunmaktadır. Bunlardan ilkinin müellifi meçhuldür. Burada Edîb Ahmed’in anadan doğma görmediği, eserin on dört bâb olarak tertip edildiği ve kitabın altın yüklü fil değerinde olduğu vurgulanmıştır. Emir Seyfeddin tarafından yazılan dörtlükte, Edîb Ahmed “edibler edibi” ve “fazıllar başı” denilerek takdir edilmektedir.
Emir Arslan Hoca Tarhan tarafından yazılan manzumede ise, memleketinin Yüknek, babasının Edib Mahmud olduğu, eserin adının Atabetii’l-hakâyık olup Kaşgar diliyle yazıldığı belirtilmiştir. Eser, edebiyatımızın bilinen en eski eserlerinden olması dolayısıyla Türk dili ve edebiyatı tarihi açısından oldukça önemlidir. Asıl konunun işlendiği bölümün Türk millî nazmı olan dörtlüklerle yazılmış olması, müellifinin millî şiir zevkini sürdürdüğünün göstergesidir.
Kutadgu Bilig‘e göre Atabetü’l-Hakâyık Arapça ve Farsça kelimelerin sayısının daha fazla olduğu görülmektedir. Bunda en büyük amil eserin dinî olmasıdır. Eser ilk defa Necib Asım tarafından Ayasofya Kütüphanesi’nde bulunarak ilim âlemine tanıtılmış, bir süre sonra da faksimile, metin, tercüme ve açıklaması (İstanbul 1918) neşredilmiştir. Eser üzerinde en mükemmel çalışmayı Reşit Rahmeti Arat, üç nüshasından yararlanarak yapmıştır (Edib Ahmed b. Mahmud Yükneki, Atabetü’l-hakayık, 2. baskı, Ankara 1992).
Eserleri
– Atabetü’l Hakayık.
– Konusu din ve ahlaktır.
– Allah’a Peygamber’e ve Dört Halife’ye övgüler vardır.
– Türk İslam Edebiyatı’nın ikinci büyük eseridir.
– Kelime anlamı ATEBETÜ’L = eşik HAKAYIK = hakikat = Hakikatlerin Eşiği demektir.
– Didaktik (öğretici) bir eserdir.
– Gazel ve kaside denilebilecek tarzda şiirler vardır. Eser mesnevi tarzında yazılmıştır.
– 46 beyit ve 101 dörtlükten oluşmaktadır.
– Aruz ölçüsüyle (Feülün + feülün + feülün + feül) yazılmıştır.
– Arapça ve Farsça kelimeler vardır.
– Telmih (hatırlatma) sanatı kullanılmıştır.
– Eser 14 bölümden oluşur. Baştaki 5 bölüm giriş, şairin “nevi” adını verdiği 8 bölüm asıl konu, sondaki 1 bölüm de bitiriş bölümüdür.Giriş bölümleri kaside biçimiyle (aa ba ca da…) yazılmıştır.