Türkçe, yüklemi sonda bulunan bir dildir. Yani, Türkçe doğal söz diziminde, özne başta, nesne ve tümleçler ortada, yüklem ise sondadır. Cümlenin dizilişinde, Türkçeden çok farklı olan diller de vardır. Dillerde söz dizimi özne+yüklem+tümleç, yüklem+özne+tümleç; tümleç+özne+yüklem gibi farklı şekiller göstermektedir. Bazı diller, söz diziminde, çok katı kurallara sahiptirler ve özellikle özne ile yüklemin doğal yerini asla değiştirmezler, buna karşın Türkçe başta olmak üzere bazı diller ise öğelerin yerini rahatlıkla değiştirebilmektedir.
Türkçe söz diziminde öğelerin yerini değiştirmek dil bilgisel bir kural ihlali veya anlamsal bir bozukluk olarak kabul edilmez. Konuşma dilinde Türkçe cümleler, bazen öğelerin yeri özellikle değiştirilerek kullanılır. Hatta bazen konuşucu, anlamı daha güçlü hale getirmek veya vurguyu artırmak için öğelerin yerlerini değiştirme ihtiyacı duyar.
Türkçe söz diziminde fiil /yüklem doğal yerinde yani sonda değil de başka bir yerde kullanılırsa ortaya çıkan cümle doğal halinden farklı kullanılmış olur. Cümledeki yüklemin yerine göre Türkçede iki çeşit cümle ortaya çıkar: 1. Kurallı (düz) cümle, 2. Devrik cümle.
1. Kurallı Cümle
Yüklemi sonda bulunan cümlelere kurallı cümle veya düz cümle denir. Kurallı cümlenin doğal söz dizimi şu şekildedir: “Özne+nesne/tümleç+yüklem”
Öğretmen kitabı bana verdi. (Ö+N+T+Y)
Ben çok hastayım. (Ö+T+Y)
Kitap geçen yıl basılmıştı. (SözdeÖ+T+Y)
2. Devrik Cümle
Devrik cümle, yüklemi cümle sonunda bulunmayan cümledir. Türkçe, birçok dilin aksine, öğelerinin yerini değiştirebilen bir dildir. Bu nedenle, yüklem başta bulunabileceği gibi ortada da bulunabilir. Bazı cümlelerde ise cümlenin temel öğesi olan yüklemin bulunmadığı görülür. Gerçi “öğe dizilişine göre” dendiğinde sadece kurallı, devrik anlaşılır, ancak yüklemin bulunmaması da cümlede öğe dizilişini etkiler. Yüklemin bulunmadığı cümlelere ise eksiltili cümle denir.
Ben okudum kitabı. < Ben kitabı okudum. Kitabı okudum ben. < Ben kitabı okudum. Okudum ben kitabı. < Ben kitabı okudum.
Günlük dilde ve edebî eserlerde, devrik cümle kullanımının değişik nedenleri vardır. Öncelikle konuşma dilinde daha sık rastlandığını söyleyebiliriz. Devrik cümle, atasözleri ve deyimlerde sıkça karşımıza çıkar. Konuşucu, anlatımı güçlendirmek veya şiirsel bir anlatım yakalayabilmek için yüklemi başa doğru kaydırır. Türkçenin doğal cümle yapısında her ne kadar yüklem sonda ise de devrik cümle yanlış veya kural dışı kullanım sayılmaz.
Yüklem, cümlenin sonunda değil de başka bir yerinde serbest kullanım özelliğine sahip ise de hareketinde başıbozukluk yoktur. Örneğin, kelime gruplarını ayırarak aralanna giremez. Kelime grupları bir bütün olarak hareket eder.
Babamın geldi amcası, (yanlış) < Babamın amcası geldi.
Kırmızı geldi araba, (yanlış) < Kırmızı araba geldi
Benim yapar mısın için bu iyiliği”? (yanlış) < Benim için bu iyiliği yapar mısın?
Birleşik cümle kullanımlarında her yüklem kendi cümlesinin (yargı alanı) içinde hareket serbestliğine sahiptir. Bu nedenle yüklemin özgür hareketi bu durumda da kısıtlanır.
Ben ona gel dedim ki /yarın bize. (yanlış) < Ben ona dedim ki yarın bize gel.
Ben gel ona dedim ki / yarın bize. (yanlış) < Ben ona dedim ki yarın bize gel.
Eğer yüklem kendi yargı alanı içerisinde başa kayarsa kullanım doğru olur.
Ben ona dedim ki / gel yarın bize. (doğru) < Ben ona dedim ki yarın bize gel.
3. Eksiltili Cümle
Yüklemi bulunmayan cümlelerdir. Yargının ne olduğu okuyucunun yorumuna bırakılır.
“Karşımızda geniş ve yemyeşil bir ova… Onun tam ortasında küçük ama çok güzel bir göl…” cümlelerinde yüklem yoktur. Üç noktalar yüklemin eksik olduğunu gösterir. Ancak biz cümlede “vardı, görünüyordu, bulunuyordu” gibi bir yargının verilmek istendiğini anlıyoruz. Öyleyse bu cümleler eksiltili cümlelerdir.