Her dilde olduğu gibi Türkçede de yüklem iki farklı türden oluşmaktadır. Bir cümlenin yüklemi ya çekimli bir fiildir ya da ek fiil (i- fiili) almış isim türünden bir kelimedir. Bir cümlenin yükleminin isim veya fiil oluşu o cümlede yer alan öğelerin türünü ve bazen de kapsamım etkiler. Örneğin, yüklemi isim olan bir cümlede geçişlilik söz konusu olmaz. Benzer şekilde yüklemi geçişsiz fiil olan cümlede nesne yer almaz. Buna göre, Türkçede cümleler yüklemin türüne göre ikiye ayrılır: 1. fiil cümlesi, 2. isim cümlesi
Fiil Cümlesi
Yargı ifadesini tam olarak taşıyan yüklem, bir çekimli fiil ise bu fiilin yer aldığı cümle fiil cümlesidir. Bu tür cümlelerde bir iş, oluş, hareket veya ediş söz konusudur. Cümlede duruma göre yer tamlayıcısı, zarf tümleci ve nesne yer alabilir.
Hasan eve geldi.
Hasan yemeğini yedi.
Hasan dün ders çalıştı.
Hasan arkadaşının verdiği romanı okulda bir çırpıda okudu.
Haber (bildirme) kipleri veya istek-şart kipleriyle kurulan fiil cümlesinde yüklem olarak kullanılan fiil, birden fazla zaman eki veya kip alabilir.
Sen geldiğinde ben ders çalış-ı-vor-du-m. Keşke senin dediğini yap-sa-y-dı-m.
Her ne kadar gerçek anlamda zaman ifadesi taşımasalar da dilek-şart kipi ile kurulan birleşik çekimli fiil cümleleri de mevcuttur. Fiil cümlesinin yüklemi et-, eyle-, ol-, kıl-, bul-, bulun- türü bir yardımcı fiil ve bir isimden oluşabildiği gibi biri ver-, yaz-, bil-, dur-, kal-, git-, gel- türü bir yardımcı fiil, diğeri bir asıl fiil olmak üzere iki fiilden de meydana gelebilir. Dil bilgisinde kılmış olarak adlandırılan kullanımın oluşmasında yardımcı fiillerin etkisi fazladır. Örneğin ver- fiili ile tezlik, bil- fiili ile yeterlilik, yaz- fiili ile yaklaşma, dur-, kal-, git- ve gel- fiili ile süreklilik elde edilir.
Yeterince çalışsaydım. daha fazla para kazanırdım.
Fiil cümlelerinin bir diğer özelliği de fiilin, diğer öğeler ile kurduğu ilişkiye göre şekillenmesidir. Fiilin, nesne alıp almaması veya etken olup olmaması çatıyı meydana getirmektedir. Eğer fiil nesne alıyorsa geçişlidir. Cümlenin fiili geçişli ise cümlede nesne başta olmak üzere yer tamlayıcısı ve zarf tümleci de bulunabilir.
Ben dün evde dersimi yaptım.
Eğer cümlenin fiili geçişsiz ise cümlede nesne haricinde diğer öğeler bulunabilir. Geçişsiz fiil, nesne almayan fiil demektir.
Hasta sabaha karşı yatağında öldü.
Geçişsiz bir fiil, ettirgenlik-oldurganlık çatı ekini alırsa, geçişli hale dönüşür. Bu durumda, cümlede nesne ve diğer öğeler bulunabilir.
Çocuk ağladı, (ağladı geçişsiz fiil) Adam çocuğu ağlattı.
N (Adam kimi ağlattı? -çocuğu ağlattı.)
Eğer fiil, edilgen ve geçişsiz bir çatıda ise cümlede sözde özne bulunmaz. Aşağıdaki örnekte, yüklem olan bin- fiili geçişsizdir. Bin- fiili -(i)- edilgenlik ekini alarak çatı değiştirmiştir. Bu durumda, etken çatıda iken de nesne almadığı için cümlede açıkça tespit edilebilecek bir özne yoktur. Bu şekilde kurulmuş cümlenin çatısına meçhul çatı adı verilmektedirler.
Hep birlikte arabaya binildi. (özne ve nesne yok)
Fiil cümlelerini, haber kiplerine (zaman eki) ve dilek-şart kiplerine göre aşağıdaki gibi örnekleyebiliriz.
Eve gel-di-m. (görülen geçmiş zaman 1. kişi) Eve gel-miş-im. (öğrenilen geçmiş zaman 1. kişi) Eve gel-ir-im. (geniş zaman 1. kişi) Eve geli-yor-um. (şimdiki zaman 1. kişi) Eve gel-eceğ-im. (gelecek zaman 1. kişi) Eve gel-se-m. (şart kipi 1. şahıs) Eve gel-meli-y-im. (gereklilik kipi 1. kişi) Eve gel-eyim. (istek kipi 1. kişi)
Birleşik zamanlı fiil cümlesine örnekler aşağıdaki gibidir.
Eve gel-i-yor-du-m. Eve gel-i-yor-muş-um. Eve gel-se-y-di-m.
Eve gel-ir-di-m. Eve gel-ir-miş-im. Eve gel-se-y-miş-im.
Eve gel-miş-ti-m. Eve gel-miş-miş-im.
Eve gel-ecek-ti-m. Eve gel-ecek-miş-im.
İsim Cümlesi
Yüklemi, ek fiil almış isim türünden bir kelime olan cümleye isim cümlesi denir. Bilindiği gibi ek fiil, Türkçenin en eski yardımcı fiillerinden biridir ve bugün tek başına değil isimleri yüklem yapmada kullanılır. Bugün isimlere getirilen i- fiilinin görülen geçmiş zaman (i-di), öğrenilen geçmiş zaman (i-miş) ve şart kipi (i-se) çekimlerinde kullanıldığı görülmektedir.
Ben dün hastaydım. < Ben dün hasta i-di-m
Çocukken çok zayıfmışım. < Çocukken çok za-yıf i-miş-im.
Yaşlıvsam ne olmuş? < Yaşlı i-se-m ne olmuş?
Bununla birlikte ek fiil isimlere getirilen ve kişi bildiren bir ek olarak da kullanılır. Geniş zaman ek fiili olarak da adlandırılan isim kişi ekleri (bildirme ekleri) isim türünden kelimeyi aşağıdaki örneklerde olduğu gibi yüklem yapar.
Ben üniversitede öğrenciyim.
Sen haslasın.
O benim en yakın arkadaşımdır.
İsim cümlesinde, isim olmak kaydıyla her türlü kelime, ek fiil alarak yüklem olabilmektedir. Buna göre ek fiil olan i- fiili, görülen geçmiş zaman, öğrenilen geçmiş zaman ve bazen de şart kipinden Önce gelerek ismi yüklem olarak dönüştürür. Bu tür kullanımlarda zaman ve kip eklerinden sonra kişi ekleri gelir. Geniş zaman ifadesi taşıyan isim cümlelerinde ise ek fiil, isimden sonra gelerek durumu kişiye bağlar ve yüklemi oluşturur. İsim cümlesinin yüklemi, özel isim, cins isim, topluluk ismi, isimfiil, sıfat, sıfatfiil, edat, zamir gibi kelime türlerinden, var / yok gibi durum bildiren isimlerden oluşabilir.
Aldığım araba kırmızıdır, (sıfat)
En faydalı iş güzel sözü dinlemektir, (isimfiil)
En iyi öğrenci dinleyendir, (sıfatfiil)
En büyük Türk Atatürk’tür, (özel isim)
En yırtıcı hayvan aslandır, (cins isim)
En çok sevdiğim sensin, (zamir)
Elimde bir kalem var, (isim)
Her evde araba yoktur, (isim)
Bu yalnızca benim içindir, (edat)
İsim cümlesinde yer tamlayıcısı ve zarf tümleci bulunabilir ancak nesne bulunmaz. Bununla birlikte yüklem, fiilimsilerden meydana geliyorsa nesne söz konusu olabilmektedir.
Sen yazdığımı ilk okuyansın.
Amacım okulu zamanında bitirmekti.
Yüklemi (ortak köklü ve sesteş kelimeler) hem isim hem de fiil olarak kullanılabilen cümlelerin, isim cümlesi mi fiil cümlesi mi olduğunu anlamak için cümlenin anlamına bakmak gerekir.
Sende ders notları varmış. < Sende ders notları var i-miş. (isim cümlesi)
En sonunda bir Erzincanlıya varmış. (fiil cümlesi)