Yeni Lisan Makalesi – Maddeleri
Yeni lisanın programı atîdeki kaidelerden ibarettir:
1. Türkçe terkipler ve cem’ler ihtiyaca tamamiyle kâfi bulunduğundan Arapça Acemce terkip ve cem’ler kullanılmayacak. (İzafî, tavsîfî, atfı, mezcî terkipler)
2. Sadr-ı azam, şeyhü’l-İslâm, Bâb-ı âlî, şûrâ-yı devlet, arz-ı hâl, pâ-yı taht, tercüme-i hâl, hasb-i hâl, mürûr-ı zaman gibi terkip bünyesinde bulunduğu hâlde manaca basit ve evlâd, talebe, amele, erbâb, havadis, ahlâk, edebiyât, rüsumat, tahsîlât gibi cem’ bünyesinde bulunduğu hâlde manaca müfret olan tabirler istimal olunabilecektir.
3. Bazı ıstılahların mukabilleri olmak üzere hurdebîn, nîkbîn, bedbîn, yeknüvişt monographie, şehnüvişt chef d’oeuvre müvellidü’l-humûza, müvellidü’l-mâ’ gibi Arapça Acemce mürekkep kelimeler istimal olunabilecektir.
4. Hayvanât, nebatat, ensâc gibi cem’ler hayvanlar, nebatlar, neşeler manasında kullanılmayacak histologie zoologie botanique ilimlerinin mukabilleri olarak kullanılacaktır.
5. İlm-i rûh, ilm-i içtima, ilm-i hayat, ilm-i garize (physiologie) gibi tabirler Fransızca mukabilleri gibi basit addolunacaktır.
6. Sarf ile iştikak bahisleri birbirinden tamamiyle ayrılacak. İştikakça mürekkep olan yukarıdaki 2, 3, 4, 5. maddelerdeki tabirler sarfça basit telâkki olunacaktır. Sarf kitaplarında Arapça, Acemce kaidelerden asla bahsedilmeyecek, Arapça ve Acemcenin müştak ve mürekkep kelimeleri sarf kitaplarında semâ’î ve basit kelimeler gibi gösterilecek ve bu kelimelerin nasıl iştikak ve terekküp ettikleri mufassalan iştikak kitaplarında irae olunacaktır.
7. İştikakça terkip ve cem’ bünyesinde bulunduğu hâlde sarfça basit ve müfret telâkki olunan kelimeler lügat ve muhit kitaplarında müstakil bir kelime vaziyetinde irae olunacak, eski lügat kitaplarının mürekkebi basitte, cem’i müfrette göstermek gibi kaideleri ilga edilecektir. Meselâ “Muhitü’I-Maarif kelimesi “Muhît” yahut “Maarif kelimelerine tahsis olunan satırlar.
arasında izbâr olunmayacak müstakil bir kelime gibi kendi başına yazılıp tefsir edilecektir. Nasıl ki “encyclopedie” kelimesi “cycle” yahut “pedie” kelimelerine tahsis olunan mevkilerden izbâr edilmez. Basit ve müstakil bir kelime suretinde ayrıca yazılır.
8. Yukarıda tadat olunan ve ilmî mefhumların yeni ıstılahları olmak üzere vücutlarına intiyaç bulunan terkip ve cem’lerden maada tahlili mümkün ne kadar klişeler var ise bozulacak yahut vücutlarına ihtiyaç yok ise kafiyen terk olunacaktır: (sanat eseri, nazar noktası, dikkat nazarı) gibi tabirler (eser-i sanat, nokta-i nazar, nazar-ı dikkat) tabirlerine müreccahtır, (nazar-ı dikkate almak) mevkiinde (nazara almak) yahut (dikkate almak) tabirleri istimal olunabilir.
9. Arapça ve Acemce terkiplerin tufeylisi olan Türkçe terkiplerde yaşamasına imkân bulunmayan Arapça ve Acemce kelimeler artık istimal edilmeyecektir.
10. Arapça ve Acemce kelimelerin avamca temsil edilen şekilleri havasça muhafaza olunan aslî şekillerine tercih edilecektir: (Bekere-makara), (çârçûbe-çerçeve), (nerdübân-merdiven), (benefşe-menekşe) gibi.
11. Türkçede Arapça, Acemce kaideler hâkim olmayacağı gibi Arapça, Acemce tecvitler de nâzım olmayacaktır. Türkçeye giren Arapça Acemce kelimeler Türkçenin kaidelerine tamamiyle tâbi olacağı gibi tedricî bir surette de Türkçenin tecvidine tetabuk edecek, Türkçenin hususî ahengiyle itilâf peyda edecektir.
12. Arapça, Acemce kelimelere dahil, yahut lâhik olacak Arapça, Acemce edatlar da mümkünse Türkçe edatlarla değiştirilecektir. (Tabiiyyet- tabiiyyetin), (gayr-i tabiiyyet-tabiiyyetsizlik), (maddî-maddeci), (tabiî-tabiatçı), (şu’ûrî-şuurlu), (gayr-i şuurî-şuursuz)
13. Terkiplerle ifade olunan manalar basit kelimelerle ifade olunmaya çalışılacaktır. (Kuvve-i fâtıra) yerine (fâtıra), (hikmet-i bedâyi’) yerine (bedâ’et), (gâye-i hayâl) yerine (mefkure), (ilm-i hayvanât) yerine (hayvanât), (meclis-i meb’ûsân) yerine (meb’ûsân), (meclis-i umûmî) yerine (meclis) gibi. Lisan ilmi, kelimeler medlullerinin tarifleri değil, işaretleridir, diyor. Mürekkep kelimeler medlulleri tarif etmek ihtiyacıyla yapılmıştır. Kelimeler medlullerinin işareti olmak kâfi ise bu hizmeti basit kelimeler daha iyi ifa eder.
14. Türk Derneği’nin ve sair tasfiyecilerin yaptıkları gibi Çağataycaya, Türkmenceye yahut Anadolu, Rumeli lehçelerine mensup eski ve yeni kelimeler yeni lisanda istimal olunmayacaktır. Yeni lisan İstanbul’da tekellüm edilen ve edebî lisanımızın istifasıyla nezih ve necip bir mevki ihraz eden üslûp ve kelimeleri istimal edecek ve bu üslûp ve kelimeleri İstanbul şivesinde mündemiç bedâete tevfikan daha ziyade güzelleştirmeye çalışacaktır.
