Konuşma sırasında, hecelerden birinin diğerlerine göre daha baskılı, daha kuvvetli olarak söylenmesine vurgu, baskılı söylenen heceye vurgulu hece denir. Vurgu kelimenin her yerinde, ilk, orta veya son hecede olabilir. Ancak orta hece vurgusu yaygın değildir. Türkçede vurgu fonemiktir, anlam farkı yaratır. Söz gelişi ilk hecesi vurgulu olan Bebek bir semt adıdır, ikinci hecesi vurgulu bebek küçük çocuk anlamındadır.

Aynı şekilde İlk hecesi vurgulu garson hitaptır ikinci hecesi vurgulu garson isimdir; ilk hecesi vurgulu yalnız edattır, ikinci hecesi vurgulu yalnız ise sıfat görevinde kullanılır.

Bir söz dizisi içinde vurgunun yeri ve sistematiği farklılık gösterir. Bu farklılığa göre vurgu, kelime vurgusu, öbek vurgusu, cümle vurgusu gibi alt başlıklarda incelenebilir.

Kelime Vurgusu

Kelimedeki bir hecenin diğerlerinden daha güçlü olan vurgusuna kelime vurgusu denir. Türkçede kelime vurgusu genellikle son hecededir, kelime yapım eki aldıkça vurgu son heceye kayar. Örneğin, söz kelimesi tek heceli olduğu için doğal olarak vurguludur, üzerine {+lXk} biçimbirimi gelince kelime vurgusu ikinci heceye kayar: sözlük. Bu yapının üzerine {+CX} biçimbirimi geldiğinde vurgu yine son hecede olur: sözlükçü. Çekim ekleri de yapım ekleri gibi vurguyu çektiklerinden bu ekleri alan kelimelerde de vurgu son heceye kayar. Ancak, Türkçede bazı ekler vurgusuzdur. Bu türden ekler vurguyu kendisinden önceki heceye atar. Türkçede vurgu kabul etmeyen eklerden bir kısmı şunlardır:

{+n} (kalıplaşmış araç durumu/zarf eki): kışın, yazın, güzün vb.
{+(y)IA} (araç/birliktelik durumu eki): annemle, elle, elimle, kalemle, arabayla, atla vb.
{+cA} (eşitlik eki): iyice, güzelce, binlerce, aptalca, insanca vb.
{mX} (soru eki/edatı): geldi mi, burası mı, iyi mi, bilir misiniz vb.
{-mA} (olumsuzluk eki): gelmedi, okumayacak, gelmiyorsun vb.
{+DXr} (bildirme eki): iyidir, gelmiştir, bilecek-tir, uzundur, kısadır vb.
kişi ekleri: gideceğim, bileceksin, iyisin, durun, gelirim, giriniz vb.
{-yor} (şimdiki zaman eki): bakıyor, ölüyor, du-ruyorum vb.
{-ken} (zarffiil eki): gelirken, diyecekken, dur-muşken vb.
{-mAdAn}(zarffiil eki): bulmadan, sormadan, bilmeden vb.

Türkçede vurgusu son hecede olmayan kelimeler de vardır. Bunlar gruplanarak aşağıda sıralanmıştır:

Yer adlarında ve coğrafi adlarda vurgu genellikle ilk hecede olur: Aydın, Adana, Ankara, Kayseri, Erzincan, Türkiye, Amerika, Avrupa; İngiltere. Paris. Ancak ikiden fazla heceli yer adlarında vurgu ikinci hecede olabilir: Antalya, Edirne. Bandırma. Tekirdağ. {+istan} ile biten yer adlarında vurgu son hece üzerindedir: Türkistan, Arabistan, Yunanistan, Hindistan.

Bazı zarflarda vurgu ilk hecededir: önce, sonra, şimdi, şöyle, ayrıca, belki, demin.

Seslenme ve ünlemlerde vurgu ilk hecededir: haydi, yahu. garson!

Dil adlarında vurgu |+cA’l ekinden önceki hecede olur: Türkçe. Rusça. Almanca, Arapça, Fransızca.

Bazı akrabalık adlarında vurgu sondan bir önceki hecededir: anne. görümce, teyze, yenge, dayı, amca.

Öbek Vurgusu

Söz öbeklerinin vurgusu, öbeği oluşturan kelimelerden birinde olabilir. Bu durum, öbeği oluşturan kelimelerden her birinin ayrı ayrı vurgu taşımasına engel olmaz. Türkçede söz öbeklerinin vurgusuyla ilgili şunlar söylenebilir:

Belirtili isim tamlamalarında öbek vurgusu belirgin değildir, her öge kendi vurgusunu taşır: evin kapısı, dedemin yüzü, yolun başı. Belirtisiz isim tamlamalarında öbek vurgusu birinci öge üzerinde olur: bakım evi, gökyüzü, okul yolu, koç başı. Sıfat tamlamasında öbek vurgusu sıfat üzerinde olur: acı ders, yeşil panjur, ağlayan çocuk, kısa söz. Edat öbeklerinde vurgu isim üzerindedir: insan gibi, eşek kadar, benim için, akşama doğru. İkilemelerde öbek vurgusu çoklukla ilk öge üzerinde olur: gürül gürül, mışıl mışıl, ufak tefek, konu komşu, eski püskü. kalem malem. Ancak yakın anlamlı kelimelerle oluşturulan ikilemelerde vurgu ikinci öğeye kayabilir: ev bark, ana baba vb.

Cümle Vurgusu

Cümleyi oluşturan öğelerden birinin diğerlerine göre baskılı söylenmesidir. Türkçede doğal cümle vurgusu yüklem üzerindedir, ancak söylenecek sözün anlam değeri vurguyu diğer öğelere kaydırabilir. Söz gelişi Ali yarın Ankara ‘ya gidecek cümlesinde önemli olan doğal olarak gitme fiildir. Vurgu da yüklem üzerinde olur: Ali yarın Ankara’ya gidecek. Ancak konuşucu için gitme zamanı önemliyse cümle vurgusu zaman zarfı üzerinde olur: Ali yarın Ankara ‘ya gidecek. Cümlede konuşucu için gidecek kişi önemliyse vurgu özne üzerinde, gidilecek yer önemliyse vurgu yer tamlayıcısı üzerinde olacaktır. Kimi durumlarda ise vurgulanmak istenen öge yüklemin önüne getirilir: Yarın Ankara’ya Ali gidecek; Yarın Ali Ankara’ya gidecek vb.

Kelime ve cümle vurgusu, diksiyon kurallarına uygun konuşma açısından da önem taşımaktadır.

|» “Ses Bilgisi“ sayfasına dön! «|