Uygur Alfabesi
Göktürk Kağanlığı‘nın 744 tarihinde yıkılmasıyla onun yerine geçen Uygur egemenliği dönemi kültürel etkinlikler ve gelişmeler yönünden İslam öncesi Türk tarihinin en parlak ve dikkate değer dönemini oluşturur. Çin, Hint ve İran kültürlerinin de etkisiyle kültür hayatına öncelik, renk ve hareketlilik getiren Uygurlar, kağıdı ve matbaayı da alıp kullanmışlardır. Bu arada kullanılagelen Göktürk yazısını bırakarak kendilerine özgü yeni bir alfabe düzenlemişlerdir.Uygur alfabesi, Sogd kökenli olup, bazı değişikliklerle Türkçe’ye uygulanmıştı.
Bu alfabenin ne zaman kullanılmaya başlandığı kesin olarak saptanamamaktadır. Bugün için bilinen, bu yazı ile yazılmış en eski metinlerin IX. yüzyıl sonlarına ait olduklarıdır. Buna karşın, söz konusu alfabe Uygurların siyasal varlıklarını yitirmelerinden sonra da yüzyıllar boyunca kullanılmıştır. Türklerin İslamiyete geçişleri ve Arap kökenli yeni bir alfabenin kabulünden sonra da Türkistan ve Kırım‘daki Türk devletlerinde bu alfabe varlığını koruyabilmiştir. Timur İmparntorluğu ve onun kollarında Uygur yazısının kullanıldığı bilinmektedir.
Ebu Said Mirza’nın 1468’de Uzun Hasan’a gönderdigil bitik –mektup– Uygur harfleriyle yazılmıştı. Osmanlı İmparatorluğu’nda da sarayda Uygurca bilen kâtipler vardı ve Orta Asya`daki Türk hükümdarlarına gönderilen mektuplarla kimi yarlıkları bunlar yazıyorlardı. Örneğin, Fatih Mehmet`in Otlukbeli Savaşı`ndan sonra Özbek Hanına gönderdiği zafername Uygur alfabesiyle yazılmıştı. Böylece Orta Asya Türkleri arasında olduğu kadar Osmanlı merkez yönetiminde de geçerliliğini koruduğu anlaşılan Uygur alfabesi, varlığını bir süre daha devam ettirmiş ve 18. yüzyılda tamamıyla unutulmuşdur.
Uygur Alfabesi, bazı değişikliklerle Türkçeye uygulanmıştır. 18 harf sayısı bulunan alfabenin, ne zaman kullanılmaya başlandığı ise kesin olarak bilinmemektedir. Alfabedeki harflerin üçü ünlü, 15’i ünsüzdür. Uygur yazısı, yukarıdan aşağıya ve sağdan sola yazılırdı.
Türklerin İslamiyet’e geçişleri ve Arap kökenli yeni bir alfabenin kabulünden sonra da Türkistan ve Kırım’daki Türk devletlerinde, bu alfabe varlığını koruyabilmiştir.
Osmanlı Sarayı’nda da “Uygurca” bilen katipler vardı. Mesela, Fatih’in Otlukbeli Savaşı’ndan sonra Özbek Hanı’na gönderdiği zafername Uygur alfabesiyle yazılmıştı. Uygur Alfabesi, 18. yüzyıla kadar kullanılmış sonra tamamen unutulmuştur.
Uygur alfabesi, Soğd kökenli olup bazı değişikliklerle Türkçeye uygulanmıştır. Harf sayısı 14’tür. Bunlardan üçü ünlü, 11’i ünsüzdür. Sağdan sola doğru yazılır. Z hariç tüm harfler bitiştirilir. “Kutadgu Bilig” (15.yy), sağdan sola yazılmıştı.
Bu yazı ile kütüphaneler dolusu edebiyat, sanat, din, hukuk konularında kitaplar yazılmıştır. Uygurlar Çin, Hint ve İran kültürlerinin etkisinde kalmış ve çok renkli bir kültür geliştirmişlerdir. Uygurlar kâğıt ve matbaayı ilk kullanan Türk kavmidir. Bilinen en eski metinler 9. yy.’a aittir. Uygur Alfabesi, Karahoca Uygur Krallığı’nın yıkılmasından sonra da kullanılmıştır. Türklerin Müslüman olmalarından sonra Arap alfabesini almalarına rağmen Türkistan ve Kırım’daki Türk devletlerinde Uygur alfabesi kullanılmaya devam etmiştir. Timur İmparatorluğu ve kollarında bu alfabe kullanılıyordu. Ebu Said Mirza’nın 1468’de Uzun Hasan’a gönderdiği mektup Uygur alfabesiyle yazılmıştı.
Osmanlı sarayında da Uygurca bilen kâtipler vardı. Örneğin II. Mehmet’in Otlukbeli Savaşı’ndan sonra Özbek Hanı’na gönderdiği zafername Uygur alfabesiyle yazılmıştı. Uygur alfabesi 18. yy.’a kadar kullanılmış fakat sonra tamamen unutulmuştur.
Merhaba eziz türk ulusu, ben güney azerbaycandan tebrizden sizin sitenize başvuru yaptim. Türk dilini uygur yazilari ayrica desek arap alfabesi yazmakta acizdir. Azerbaycan latin alfabesi en uygun yazıdır.
Çok güzel fakat ayrıntılı değil. :(
Daha detaylı bilgiler yazılırsa sevinırm yoksa bunlar pek zor bulunacak şeyler değil.
Bu alfabeyle yazılmış metinlerin çoğu Budizm, Maniheizm ve Hristiyanlıkla ilgili dini metinlerdir. Türklerin İslamiyeti kabul edişlerinden sonra da kullanılmıştır. 11. yüzyılda yazılmış Kutadgu Bilig’in Viyana nüshası bilindiği gibi Uygur harfleriyledir.
Fatih Sultan Mehmet’in 1473’te, Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan’a karşı elde ettiği zaferden sonra yazdırttığı yarlık Uygur harfleriyledir. Kaşgarlı Mahmut da bu alfabeyi Türk yazısı olarak adlandırmıştır.
Uygurların kullanmış oldukları en önemli alfabe Soğd yazısından geliştirilmiş olan Uygur alfabesidir. Arap alfabesinden önce Türklerin en uzun süre kullandıkları yazı olmuştur. 8. yüzyıldan başlayarak, Uygur devleti ortadan kalktıktan çok sonra bile, 17. yüzyıla kadar. Doğu Türkistan’dan İstanbul’daki Osmanlı sarayına kadar geçerliliğini sürdürmüştür.