Türkçenin telaffuz kuralları gereği bir kelimenin sonundaki sert ünsüzler, ünlüyle başlayan bir ek aldığında genellikle yumuşama eğilimi gösterir. Bunun için kelime sonundaki “p, ç, t, k” sert ünsüzlerine, herhangi bir ünlü ile başlayan ek getirdiğimiz zaman bu sessizler yumuşayarak “b, c, d, ğ” harflerine dönüşür. Hem yazı dilinde hem de konuşma dilinde meydana gelen bu ses olayını Türkçede “ünsüz yumuşaması” olarak adlandırırız. Örneğin “çiçek” kelimesine “-e” yönelme hâl ekini getirdiğimizde “çiçeğ-e” olur, yani “-k” ünsüzü yumuşayarak “-ğ” ünsüzüne dönüşür.
Dilimizin ses bilgisi (fonetik) özellikleri, bazı istisnaları da içermektedir. Onlardan biri de ünsüz yumuşaması olması gereken bazı kelimelerde bu yumuşamanın gerçekleşmemesidir. Normalde kelimenin sonundaki sert sessize ünlü ile başlayan bir ek getirdiğimizde veya başla bir tarifle sözcüğün sonundaki sert ünsüz iki ünlü arasında kaldığında onun “b, c, d, ğ” ünsüzlerinden birine dönüşmesi gerekir. Fakat bazı kelimelerde bu gerçekleşmemektedir. Bu duruma “ünsüz yumuşamasına aykırılık” denilmektedir.
Türkçede dört durumda ünsüz yumuşaması gerçekleşmez. Şimdi sırayla bu durumları açıklayıp, örneklerle anlatmaya çalışalım:
1) Yabancı Kelimelerde Ünsüz Yumuşaması Olmaz:
Dilimize yabancı dillerden girmiş olan kelimelerin sonunda bulunan sert ünsüzlere, ünlü ile başlayan bir ek getirdiğimizde bu ünsüzlerde genellikle yumuşama görülmez.
ÖRN: seyahat-e > seyahate, sanat-ın > sanatın
tabiat-a > tabiata, jilet-e > jilete
merak-ım > merakım, anket-i > anketi
millet – i > milleti, devlet-in > devletin
hukuk-un > hukukun, medeniyet-in > medeniyetin
NOT: Bazı kelimeler Türkçeleştiği için yabancı bir kelime gibi görünmeyebilir ve özellikle Arapça ve Farsçadan dilimize giren kelimelerde bu konuda ikilem yaşamak mümkündür. Kelimenin özgün hâlinde –yani hangi dile aitse o dildeki şeklinde– eğer sonunda yumuşak ünsüzler varsa, dilimizde de o kelimelere ünlüyle başlayan bir ek getirildiğinde yumuşama görülür. Çünkü zaten bu kelimeler Türkçemizin ses yapısına uygun olsun diye sert ünsüzle bitmiştir. Bunun dışındaki yabancı kelimelerde genellikle ünsüz yumuşaması görülmez. Bu kelimeler bu kuralın istisnasıdır.
ÖRN: kitap-a > kitaba, kalp-im > kalbim
mantık-ı > mantığı, renk-i > rengi
harç-ı > harcı, kağıt-ı > kağıdı
katip-i > katibi, cevap-ım > cevabım
2) Özel Adlarda Ünsüz Yumuşaması Olmaz:
Özel adların sonundaki sert ünsüzler, ünlüyle başlayan bir ek alsalar bile bu kelimelerde ünsüz yumuşaması olmaz. Bu kelimelerin yazılışları da kendileri gibi özeldir ve hiçbir şekilde değişikliğe uğramazlar. Yani bu kelimeler ünsüz yumuşamasına aykırılık göstermektedir.
ÖRN: Zonguldak-ı > Zonguldak’ı, Edremit-e > Edremit’e
Atatürk-ün > Atatürk’ün, Polat-ın > Polat’ın
Sevtap-ı > Sevtap’ı, Uluç-un > Uluç’un
3) Tek Heceli Sözcüklerde Genellikle Yumuşama Olmaz:
Tek heceli sözcüklerin sonundaki sert ünsüzlere, ünlü ile başlayan bir ek getirildiğinde çok büyük ihtimalle ünsüz yumuşaması meydana gelmez.
ÖRN: ot-u > otu, kat-ı > katı
at-ı > atı, ok-u > oku, suç-u > suçu
tek-i > teki, alt-ı > altı, ak-ı > akı
Tek heceli kelimeler ünsüz yumuşamasına uğrayınca çok farklı anlamda başka bir kelime ile karışma ihtimali ortaya çıkmaktadır. Bunun için istisnaları hariç tek heceli kelimeler ünsüz yumuşamasına aykırılık gösterirler. Örneğin “at” kelimesine “-a” hal ekini getirdiğimizde “ada” olmaz. Çünkü yeni bir kelime ortaya çıkar.
NOT: Bazı tek heceli kelimeler, yukarıda bahsedildiği gibi istisna bir şekilde ünsüz yumuşamasına uğrayabilirler. Mesela “çok” kelimesine ek geldiğinde “çoğu” olabilir. Bu durum çok sınırlı sayıda kelimede görülür.
4) Bazı Türkçe Kelimelerde Yumuşama Olmaz:
İstisna kabul edilecek bazı Türkçe kökenli kelimelerde de ünsüz yumuşamasına aykırılık görülür. Bunun sebebi canlı bir varlık olan dilimizin hem konuşma hem de yazı dilinde böyle bir eğilim olmasıdır.
ÖRN: kanıt-ı > kanıtı, yanıt-a > yanıta
yakıt-a > yakıta, anıt-ı > anıtı
yaşıt-ı > yaşıtı, kesit-i > kesiti
NOT: Yukarıdaki tüm kuralları uygularken kelimenin okunuşuna dikkat etmemiz gerekir. Eğer ünsüz yumuşaması yapıldığında kelime size anlamsız veya yanlış geliyorsa, o kelimede ünsüz yumuşaması yapmamak doğru olacaktır.
Orkun KUTLU
