- Çokbilgi.com - https://www.cokbilgi.com -

Türkçede Ses Olaylarının Nedenleri

ses olaylarıDil durağan değil devingendir; sürekli olarak bir değişme içindedir. Ses olayları, bu değişme sürecinde, seslerin anlamlı ve görevli birlikler içinde yaşadığı değişmelerin genel adıdır. Söz konusu ses değişmeleri; düşme, türeme, yeniden türeme, yer değiştirme, başka sese dönüşme gibi şekillerde gerçekleşebilir. Değişmelerin, dolayısıyla ses olaylarının temelinde en az çaba yasası vardır. Bu yasa, dilde, mümkün olan en az enerjiyle en verimli sonucun alınması şeklinde özetlenebilir. Bu temel doğrultusunda aşağıdaki etmenler ses olaylarına neden olur:

a) Türkçenin ses özellikleri: Önceki konuda Türkçenin ses ile ilgili özellikleri (bkz.) sıralanmıştı. Bu özellikler ses olaylarına neden olabilir. Söz gelişi Türkçede söz sonunda /b/, /c/, /d/, /e/ ünsüzleri bulunmaması, yabancı dillerden kopyalanan sözcüklerin sonunda söz konusu ünsüzlerden bulunması durumunda, bu ünsüzlerin ötümsüz karşılıklarına dönmesine neden olur. Bu nedenle Arapça kita:b kelimesinin sonunda -b <-p değişmesi meydana gelir. Türkçenin ünlülerinin kısa olması da aynı kelimedeki /a: / ünlüsünün kısalarak /a/ olmasına neden olmuştur.



b) Başka seslerin etkisi: Bazı sesler, yanlarındaki diğer sesleri etkileyebilir. Türkçede dudak ünsüzlerinin ünlüleri yuvarlaklaştırdığı, kimi diş eti-ön damak ünsüzlerinin ünlüleri önlüleştirdiği, İyi sesi yanındaki ünlüyü darlaştırdığı bilinmektedir: bıç->biç-, neye>niye gibi. Bu nedenle dudak ünsüzlerinin yanındaki dar ünlü yuvarlaklaşıp küçük ünlü uyumu bozar, gel-me-yor kelimesi gelmiyor olur. Aynı nedenle yaş “ıslak, taze” kelimesiyle ilgili olan yaşıl kelimesi yeşil olmuştur. Çift dudak ünsüzlerinin yanlarındaki diş ünsüzlerini dudaklılaştırması nedeniyle yan yana bulunan -nb- ünsüz çifti -mb- olur: anbar>ambar, penbe>pembe, tenbel> tembel.

c) Zayıf sesler: /ğ/, /h/, /ı/, /l/, /r/, /y/  sesleri Türkçenin zayıf sesleridir. Bunlardan /ğ/ çoklukla düşer, bazen /y/’ye dönüşür. Düşerken başka ses olaylarına da sebep olur. Söz gelişi uğur kelimesinde /ğ/ düşünce yan yana gelen iki /u/ sesi birleşip tek bir uzun ünlü olabilir: /u:/. Diğer zayıf seslerin de böyle ses olaylarına neden olduğu bilinmektedir. Bu etmenlerin dışında vurgu ve söyleyiş güçlüğü de ses olaylarına neden olabilir. Bu bölümde ses olayları sınıflandırılmış ve örnekleriyle açıklanmıştır:

Ses Bilgisi sayfasına dön! «|