- Çokbilgi.com - https://www.cokbilgi.com -

Türkçede Kelime Türetme

türkçede kelime türetmeDilin söz varlığı durağan değildir. Söz varlığı gibi dilin her unsuru dinamik bir yapıya sahiptir. Her dönemde çeşitli ihtiyaçlardan dolayı yeni kelimelere gereksinim duyulabilir. Veya bazı kelimeler çeşitli nedenlerden dolayı kullanımdan düşebilir. Bütün bunları karşılamak için yeni kelimelere ihtiyaç vardır. Yeni kelimelerin dilin kendi olanaklarıyla yapılması arzu edilen bir durumdur. Fakat bazen alıntı kelimeler de yeni kavramlar için kullanılabilir.

Kelime yapımı, var olan biçimlerden veya biçimbirimlerden faydalanarak yeni kelimeler yapma işlemidir. Yeni bir kelime çok farklı yollarla yapılabilir. Türkçedeki en yaygın kelime yapım biçimlerini aşağıdaki gibi sıralayabiliriz:

Türetme: Türkçedeki ana kelime yapımı eskiden beri işlek olan türetimle gerçekleşir. Türetim, isim ve fiil köklerine yapım ekleri getirilerek yapılır ve bu kelimeler sözlüğe girmeyi hak eder. İsim türetimi, isimlere ve fiillere isim türeten ekler getirilerek yapılır. Bazı isimden isim yapım ekleri arasında -IXk (kitaplık), -CX (sütçü), -IX (sulu), -cAk (yavrucak). -CA (Türkçe), -Daş (çağdaş), -Ar (beşer), -CXl (ben-cil) vb. sayılabilir. Fiillerden isim türetimine -mAk (yazmak), -mA (dondurma), -(X)k (yanık) -Ak (durak), -GX (saygı), -GXn (solgun), -gXç (bilgiç), -XcX (delici) vb. gibi ekler örnek olarak verilebilir.

Fiil türetimi, isim türetimi gibi, isim veya fiil köklerine fiil türeten ekler getirilerek yapılır. İsimleri fiilleştiren ekler arasında -IA (işle-), -Al (azal-), -A (kana-), -Ar (morar-), -sA (susa-) vb. sayılabilir. Fiillerin fiil olmasını devam ettiren eklerin bir kısmı cümlenin unsurlarını da etkilediği için oldukça önemlidir. Bunlar için fiil çatısı bölümüne bk.



Birleştirme: Yeni bir kavram iki (veya daha faz-la) sözcüğün bir araya gelmesiyle yapılır. Türkçede birleştirme yoluyla kelime yapma oldukça yaygın bir işlemdir ve farklı yapılarda gerçekleşebilir. Birleştirme, belirtisiz isim tamlaması (bülbül yuvası ‘tatlı çeşidi’), iyelik eki düşmüş isim tamlaması –özellikle yer adlarında– (Topkapı, Tavşantepe), sıfat tamlaması (Küçükayı ‘yıldız kümesi’), bir cümle (kuşkonmaz ‘çiçek adı’), çekimli fiil (uyurgezer), çekim (isnat) grubu (karnıyarık ‘yemek çeşidi’) vb. yapısında olabilir. Öğrenciler, birleştirme yöntemiyle oluşturulan kelimelerin her zaman birleşik yazıldığı düşüncesine sahiptir. Bu doğru değildir.

Birleştirmeyle yapılmış birçok kelime (dolma kalem, dönme dolap) ayrı yazılabilmektedir. Burada unutulmaması gereken nokta birleştirmeyle yapılmış kelimelerin diğer kelimeler gibi davranmasıdır. Yani iki sözcüğün arasına yeni bir unsur eklenemez. Bu yüzden dolma yeni kalem gibi bir tamlama doğru değildir. Doğru bir tamlama oluşturmak için yeni sıfatının sözcüğün önüne getirilmesi gerekir: yeni dolma kalem.

Kısaltma: Kısaltmalar da kelime türetme yollarından birisidir. Kısaltmaların nasıl yapıldığını kurallaştırmak oldukça zordur. Kısaltmalar, kelimelerin ilk harflerinden oluşabileceği gibi (MEB, YÖK), kelimedeki bazı hecelerin atılmasıyla da oluşabilir. Kısaltmalar da diğer kelimeler gibi üzerine çekim ve yapım eklerini rahatlıkla alabilir: MEB’e, TDK’ye, THY’nin…

Kısaltmaya benzeyen diğer bir kelime oluşturma yöntemi de karmadır (blends). Karma, iki kelimeden alınan hecelerden ya da parçalardan oluşan yeni kelimelere denir. Elektronik ve mektup kelimelerinin el- ve mek- kısımlarının birleştirilerek etmek sözcüğünün türetilmesi bu yolla gerçekleşmiştir. Türkçede askerlikle ilgili bazı terimler bu yöntemle oluşmuştur: albay (<alay+bay), tümgeneral (<tümen+general).

“Çekim ve Yapım Ekleri” sayfasına dön! «|