Terim, genel olarak özel alanların kavramlarına verilen addır. Bir bilim, sanat dalı veya meslekle ilgili özel bir kavramı karşılayan sözcüklere terim denir. Bu alanlar bilim, teknik, sanat, zanaat, spor, tecim gibi, birbirinden çok ayrı olabilir, örneğin kimya dalındaki radyum, baryum maddeleri gibi, dilbilim ve yazında geçen iğretileme de (istiare, metafor), ayakkabıcılıkta geçen fiyonta da birer terimdir. Kâğıtçılıkla ilgili bir elkitabında ya da bir sözlükte geçen kâğıt da günlük dilin bir kavramı olduğu halde bir terim sayılabilir.
Öte yandan kullanım alanı genişleyen, günlük yaşamda yeri olan terimler do genel kullanımlarında terim olma niteliklerini yitirir, dilin öteki sözcükleriyle aynı duruma gelir, örneğin telefon, radyo, televizyon, uçak, tren sözcükleri, bu nesneler ilk bulunduğunda, ilk tanıtıldığında terim niteliği taşımış olsalar bile bugün terim olmaktan çıkmış, hatta daha önce değindiğimiz gibi, temel sözvarlığı içinde düşün.dür duruma gelmişlerdir. Ancak elektroniğe ilişkin bir sözlükte geçen radyo ve televizyon yine birer terimdir.
Terimler, kesin anlamlı sözcüklerdir. Bu yüzden, anlamları herkese göre aynıdır. Örneğin tümleç, nesne, utama (dil bilgisi); ekvator, dönence, debi (coğrafya); perde, suflör, aktör (tiyatro); açı, yarıçap, doğru (matematik); basınç, kapalı devre (fizik) terimidir.
Ancak çok anlamlı bazı sözcüklerin, terim anlamı kazandığı da olur. Bu gibi sözcüklerin diğer anlamları ile terim anlamını karıştırmamak gerekir. “Kök” sözcüğünü ele alalım:
– Bitkileri toprağa bağlayan ve onların, topraktaki besi maddelerini emmesine yarayan bölümü (ağacın kökü)
– Bazı şeylerde dip bölüm (dişin kökü)
– Kökü ve sapıyla çıkarılan bitkilerde tane (üç kök maydanoz)
– Temel, esas (Meseleyi kökünden halletti.)
Bu açıklamamızdan da görüleceği gibi, terim kavramı için kesin bir sınır çizme olanağı yoktur. Bununla birlikte, terimlerin genel nitelikleri olarak şu noktalar belirlenebilir:
1. Terimler genel olarak tek anlamlı öğelerdir: Bitkibilimdeki çanakyaprak, geometrideki üçgen, fizikteki özgül ağırlık, hekimlikteki toplardamar, dilbilimdeki çekim gibi.
2. Terimler türetilirken, yeni beliren ya da yerlileştirilmek istenen kavramlar karşılanırken şu yollara baş vurulmaktadır:
a) Dilin kendi öğelerine yeni anlamlar yükleme yoluyla dilden karşılama: Dişçilikteki köprü, birçok makinelerdeki bıçak, marangozluktaki diş, hekimlikteki kasılım (spazm) gibi.
b) Birleştirme: tekel, bilgisayar, atardamar, doğum öncesi, damar-içi, göstergebilim, dilbilim gibi.
c) Canlandırma: Dilin unutulmuş, kimi zaman yalnız lehçe ve ağızlarda yaşayan öğelerinin yeniden kullanım alanına alınması: nicelik, nitelik, alan, dulda (coğrafya terimi), tanık gibi.
ç) Çevirme: Çeviri öğeler bölümünde değindiğimiz gibi, bütün dünya dillerinde, çeviri yoluyla yabancı kavramların dile aktardığı görülmektedir. Türkçedeki pek çok örneği içinden fizikötesi, ısıölçer, sesyazar, bilim kurgu, kitle iletişim aracı, beyin akım yazımı gibi birkaçını göstermekle yetindim.
d) Türetme: Yeni ve yabancı kavramlar, dilin kendi kök ve eklerinden türetilen yeni öğeleıle karşılanır: saplantı, duyarga, seçenek, asalak, benzeşme, önlem, okutman… gibi.
Türetme yolu, aslında bütün dünya dillerinde bilgin sözcüğü (Fr. mot savant) adı verilen ve terimlerin büyük bir bölümünü oluşturan öğelerin yapım yöntemidir. Bu sözcüklerin yapımında genellikle Yunan ve Latin kökenli sözcüklerden yararlanılagelmiştir. Telefon, Yun. /te: le/ (TTJA-E, uzak) ve/fo:ne/ (<pw-vr), ses) sözcüklerinden türetilirken /te:le / öğesiyle telegraf, televizyon, telekommünikasyon… gibi başka pek çok terim kurulmuş, Yun./astron/(ar.pov) öğesinden yararlanan astronomi, astroloji, astrobiyoloji ve yakın zamanlarda astronot gibi terimler bir çok dilde yerleşmiştir.
Türetme, Türkçe gibi çok zengin eklere sahip olan, bunları değişik görevlerle kullanabilen ve çok değişik anlatım yollan bulunan dillerin bütün alanlarda kendine yeterli bir kültür diline dönüştürülmesi için en geçerli ve gerekli yoldur.
Terimle ilgili açıklamalardan sonra, bazı bilgi ve konu alanlarına ait terim örneklerini verebiliriz:
Spor: Taç, korner, set, gol, faul, penaltı, kaleci, ofsayt, blok, ribaund, smaç, defans
Hukuk: Kararname, ibraz, iddianame, onamak, isnat, mukavemet, re’sen, sehven, ihtar, temyiz, infaz
Edebiyat: Makale, kafiye, aruz, öykü, koşma, destan, uzam, vezin, hece, hatırat
Din: Oruç, namaz, zekat, hac, rekat, sure, ayet, secde, dua
