Türkçede her cümle bir yargı bildirmek zorundadır. Cümlede yargıyı üzerinde toplayan ve diğer ögelerin anlamını tamamlayarak cümleyi oluşturan öge “yüklem”dir. Bunun için her cümlede mutlaka en az bir tane yüklem vardır. Bununla birlikte, yüklem gibi tam bir yargı bildirmeyen fakat yüklemin anlamını çeşitli şekillerde tamamlayan söz ya da kelime grupları da vardır. Bunlar cümlede yükleme yardımcı ögeler olarak görev alırlar ve temel cümlenin içinde yan cümle olarak adlandırılırlar. Yan cümlelerin kullanıldığı cümleler, yapı bakımından birleşik cümle olarak kabul edilirler.
Birleşik cümlelerde yargıyı ifade eden, yardımcı ögeleri bir anlam bütünlüğüyle bir araya getiren yüklemin bulunduğu bölüme “temel cümle” denir. Temel cümle, birleşik cümlelerde yüklemi ve ona doğrudan bağlı kelimeleri kasteder. Örneğin “Bir yandan yağmur yağarken, biz denize girdik.” cümlesinde ana yargı “Biz denize girdik.” cümlesidir. Bu kısım cümlede asıl anlatılmak istenen bölümdür. Bunun için bu kısım, temel cümle olarak adlandırılır. Önceki kısım ise temel cümlenin anlamını destekleyen bir söz öbeğidir, ki birazdan tanımlayacağımız üzere o da yan cümledir. Kısaca cümlede yüklemin bulunduğu bölümün temel cümle olduğunu, fiilimsilerin bulunduğu bölümün yan cümle olduğunu söyleyebiliriz.
Yapısına göre birleşik cümlelerde, temel cümlenin anlamını destekleyen, genellikle fiilimsiler ve çekimli fiillerle kurulan söz ve söz öbeklerine ise “yan cümle” denilmektedir. Yan cümleler kesin bir yargı ifade etmezler, tek başlarına cümle olamazlar. Bunlar temel cümlenin anlamını desteklemek için kullanılırlar. Bazı kaynaklarda yan cümlecik olarak da kullanılırlar. Cümleden çıkarıldıklarında anlamda daralma olur fakat kalan kısım yine bir cümle niteliği taşır, yargı bildirir. Örneğin “Bu fotoğrafı görünce, eski günleri hatırladım.” cümlesinde temel yargı “Eski günleri hatırladım.” cümlesidir. Bu temel cümleyi destekleyen yan cümle ise “Bu fotoğrafı görünce” söz öbeğidir. Bu kısım bir zarf-fiil ile kurulmuştur.
Yukarıdaki açıklamalardan anlaşılacağı üzere, temel cümle ve yan cümle terimleri, birleşik yapılı cümlelerde kullanılmaktadır. Temel cümle, cümlenin asıl yargısını ifade eden yüklemin olduğu bölümdür. Yan cümle ise, yüklemin anlamını tamamlayan fiilimsi veya çekimli fiille oluşturulan bir kelime grubudur. Temel cümleyi oluşturan yüklemi cümleden çıkardığımızda anlamsız bir kelime yığını kalır. Yan cümleyi oluşturan bölüm ise cümleden atılabilir, kalan kısım hâlâ bir cümle niteliği taşır. Ayrıca yan cümleler genellikle fiilimsilerle ve çekimli fiillerle (şart kipi) yapılır.
Temel ve Yan Cümle Örnekleri
– Bugün Selim’i görürsen, yarın toplantı olduğunu ona söyle.
– Denize düşen, yılana sarılır.
– Son sözümü söyleyip yanından ayrıldım.
– Hava yağmurlu olduğunda, işlerimiz çok azalıyor.
– Bu oyunu oynarken, çok heyecanlanıyorum.
– Önceden hazırlanmış malzemelerle salonu güzelce süsledik.
– Bu balığa iyi bakarsan on yıl yaşatabilirsin.
– Elimdeki eşyaları eve bırakıp yanınıza geleceğim.
– Neşeyle ötüşen kuşların sesinde buldum huzuru.
– Çok çalışıp bu sınavı geçeceğim.
Yukarıdaki cümlelerde altı çizili olan bölümler yan cümle, geri kalan kısımlar temel cümledir. Dikkat edilirse yan cümlelerin tamamında bir fiilimsi veya şart kipiyle çekimlenmiş bir öge bulunmaktadır. Bu kısımlar yargı bildirmeyen, temel cümlenin yükleminin anlamını tamamlayan ögelerdir.
Orkun KUTLU
