Türkçede kök kavramının bir alt başlığı olarak sesteş kökler vardır. Bunlar yazılışları aynı olmasına rağmen anlamları farklı olan, hem isim olarak hem de fiil olarak kullanılabilen köklerdir. Bu konuyu anlamak için öncelikle kök kavramını ele almak gerekir. Bilindiği üzere kök, bir kelimenin cümledeki anlamıyla bağlantılı olarak parçalanabilen en küçük anlamlı birimidir. Bu konuyu öğrenmeden önce “Kök nedir?” başlıklı yazımıza bakabilirsiniz.
Türkçede kökler isim ve fiil kökleri olmak üzere ikiye ayrılır. Eğer bir kök “-mek / -mak” ekini aldığı zaman anlamlı oluyorsa bu fiil kökü; bu eki almıyor ve aldığında bozuk bir anlam ortaya çıkıyorsa bu isim kökü olarak nitelendirilir. Fakat öyle kelimeler vardır ki, sesteş oldukları için hem isim hem de fiil olarak kullanılabilirler. İşte bu kelimelere de “sesteş kök” denilmektedir. Dikkat edilmesi gereken şey, köklerin iki anlamı arasında uzaktan yakından bir ilgi olmaması gerektiğidir.
Konuyu örneklendirecek olursak, “dal” kelimesini gördüğümüzde aklımıza ağacın dalı veya suya dalmak anlamı gelir. Bu iki anlam birbiriyle hiçbir şekilde alakalı olmadığı için bu kökler sesteş köktür. “Bin” örneğinde de bunu görebiliriz. Bu kelime bize bir şeyin üzerine çıkmak, binmek anlamı ile sayı olan 1.000’i çağrıştırır. Bu anlamlar arasında hiçbir bağlantı olmadığı için, bu kök de sesteş kök olarak kabul edilmelidir.
UYARI: İsim ve fiil olarak kullanılabilen köklerin aralarında bir anlam ilgisi olursa bunlar sesteş değil, ortak kök olarak kabul edilir. Mesela “eski ” kelimesi de eş seslidir ve kelimenin isim ve fiil anlamları arasında anlam ilgisi vardır. İşte bu kelime onun için sesteş kök değil, ortak kök olarak kabul edilmektedir. Soruları çözerken buna dikkat edilmesi gerekir.
Sesteş Kök Kelime Örnekleri:
Yüz, bin, dal, geç, kara, kır, sal, kız, dil, kuşak, ocak, yaz, yat, yol, kaz, el…
Sesteş Kök Cümle Örnekleri:
– Kaz gelecek yerden, tavuk esirgenmez. (isim)
– Define arayanlar buraları kazmış. (fiil)
– Eşine kırmızı bir gül hediye etti. (isim)
– Bilim adamlarına göre gülmek ömrü uzatıyor. (fiil)
– Hiçbir şey yemedim, çok açım. (isim)
– Sıcak olursa pencereyi açarsın. (fiil)
– Arkamdaki kız sınıfımıza yeni geldi. (isim)
– Notlarımı görünce ailem bana kızacak. (fiil)
– Saçlarım vitamin eksikliğinden dökülmüş. (isim)
– Elindeki parayı yerlere saçtı. (fiil)
Orkun KUTLU
