Bir sesin başka bir sese dönüşmesine ses değişmesi denir. Değişmeler ünlü değişmeleri ve ünsüz değişmeleri olmak üzere iki ana kategoride incelenebilir.

Ünlü Değişmeleri: Kelime içindeki ünlüler, benzeşme nedeniyle veya ünsüzlerin etkisiyle değişikliğe uğrayabilir. Ünlü değişmeleri, niteliklerine göre şöyle sınıflandırılabilir:

Art Ünlülerin Önlüleşmesi: Türkçe kelimelerde /y/, /ş/, /l/, /c/, /ç/, /n/ ünsüzlerinin etkisiyle ortaya çıkar. Örneğin Eski Türkçe yana > Türkiye Türkçe yine, Eski Türkçe yaşıl > Türkiye Türkçe yeşil. Eski Türkçe kanı > Türkiye Türkçesi hani, ana > anne. Yabancı kökenli kelimelerde önlük-artlık uyumu nedeniyle önlüleşme olur: zeytu:n>zeytin vb.

Ön Ünlülerin Artlılaşması: Bazı kelime ve şekillerde tarihî dönemlerde sesbirim olan /n/ etkisiyle artlılaşma gerçekleşmiştir: Eski Türkçe tenri>Tanrı, ben+ke>bana>bana. Yabancı kökenli kelimelerde önlük-artlık uyumu nedeniyle artlılaşma olur: di:va:r>duvar vb.

Geniş Ünlülerin Darlaşması: Türkiye Türkçesinde /y/ ünsüzü kendinden önce gelen geniş ünlüyü sıkça darlaştırır: baş+la-yor> başlıyor, gelmeyen>[gelmiyen]. Bazı kelimelerde tarihi dönemlerde geniş iken bugün dar olan ünlülerde vardır: bedük>böyük> büyük. közel>gözel>güzel, taş>dış.

Dar Ünlülerin Genişlemesi: Bazı kelimelerde tarihi dönemlerde dar iken bugün geniş olan ünlülere rastlanır: Eski Türkçe suk->Türkiye Türkçe sok-, Eski Türkçe ıgaç>Türkiyc Türkçe ağaç, huz->boz- vb.

Yuvarlak Ünlülerin Düzleşmesi: Tarihî devirlerde yuvarlak iken bugün düzleşmiş ünlüler vardır: üçüri>için, büt->bil-, lörü>löre vb. Yabancı kökenli kimi kelimelerde Ifl ünsüzünden sonra gelen yuvarlak ünlüler düzleşmiştir: fursat>fırsat, fortuna>fırtına, fiırun>fırın. Yabancı kökenli kelimelerde uyum nedeniyle düzleşen ünlülere de rastlanır: zeytu:n>zeytin vb.

Düz Ünlülerin Yuvarlaklaşması: Dudak ünsüzlerinin etkisi başta olmak üzere çeşitli seslik nedenlerle gerçekleşir: hami:r>hamur, di:va:r>duvar.

Ünsüz Değişmeleri: Kelime içindeki ünsüzler, çeşitli seslik nedenlerle değişikliğe uğrayabilir. Ünsüz değişmeleri, niteliklerine göre ötümlüleşme-ötümsüzleşme, süreklileşme-süreksizleşme, dudaksılaşma, ön damaklılaşma, art damaklılaşma gibi kategorilerde incelenebilir. Ancak burada yalnızca Türkçe için çok karakteristik olan ötümlüleşme ve ötümsüzleşme üzerinde durulmuştur:

Ölümsüz Ünsüzlerin Ötümlüleşmesi: Çok heceli kelimelerin ve bazı tek heceli kelimelerin sonundaki ötümsüz ünsüzler, kendilerinden sonra ünlüyle başlayan bir ek gelmesi durumunda ötümlüleşir: dört+ü>dördü, kanat+ı> kanadı, tunç+u>tuncu, pirinç+i, pirinci, sancak+ı>sancağı, kap+ı>kabı, yut-um>yudum, tat+ı>tadı. Ancak tek heceli kelimelerin birçoğunda ötümlüleşme olmaz: at+ı>atı, haç+ı>haçı, ot+u>otusaç+ı>saçı, suç+u>suçu.

Ötümlü Ünsüzlerin Ötümsüzleşmesi: Yabancı kökenli kelimelerde aslî şekillerin sonundaki /b/. /c/, /d/, /g/ ünsüzleri, Türkçede ötümsüz karşılıkları olan /p/, ç, /t/, /k/’ye çevrilir: kitap (<kita:b), tabip (<tabi:b), ilaç (<ila:c), ihraç (<ihra:c), metot (<method), murat (mura.d), fert (<ferd), renk (<reng), ahenk (<aheng).

Aykırılaşma: Kelime içinde birbirinin aynısı veya benzeri olan iki ünsüzden birinin başkalaşmasıdır: aşçOahçı, atta:r>aktar, muşamma>muşamba, tepme>tekme, tannu:r> tandır.

Göçüşme:  Göçüşme (metatez), kelime içindeki seslerin yer değiştirmesidir. Genellikle ağızlarda görülen bu ses olayının iki türü vardır: yakın göçüşme ve uzak göçüşme.

Yakın göçüşme, yan yana bulunan iki ünsüzün yer değiştirmesidir: kibht>[kirbit], kirpi>fkipri]’, kirpik>[kiprik], köprü>fkörpüj’, toprak>[torpak]. yüksek>[yüsgek], öğrenmek>[örgenmek], ekşi>[eş-kij, çömlek>[çömlek] vb.

Uzak göçüşme, aralarında başka ses/sesler bulunan iki ünsüzün yer değiştirmesidir: gibi>[bigi], ileri>[ireli], lanet>[na:let], ödünç>[öndüç], yal-varmak [yavralmak]

|» “Ses Bilgisi“ sayfasına dön! «|