Cümlenin temel ögelerinden biri olan öznenin dört çeşidinden biri olan örtülü özne, edilgen çatılı fiiller yüklem olduklarında kullanılan özne türüdür. Bilindiği üzere özne, cümlede yüklemin gösterdiği işi yapan kişi veya varlıktır. Fakat burada öznenin dört farklı türü olduğunu düşünmek ve yüklemin çatısının ve aldığı başka eklerin de önemli olduğunu bilmek gerekir. Örtülü öznenin kullanılabilmesi için yüklemin mutlaka edilgen çatılı olması, yani yüklemin gösterdiği işi yapan kişinin gizlenmiş olması gerekmektedir. Bununla birlikte cümlenin içinde “tarafından, etkisiyle” gibi bazı kelimeler kullanılarak işi yapanın gösterilmesi gerekmektedir. Bu nedenle örtülü özne için “edilgen çatılı yüklemi olan cümlelerde gösterilen özne” şeklinde bir tabir kullanmak mümkündür. Birazdan ayrıntılarına değineceğiz fakat önce edilgen çatılı yüklemler ve diğer özne türleri hakkında birkaç hatırlatma yapalım:
Bilindiği üzere edilgen çatılı fiiller yüklem olduğunda cümlede özne bulunmaz. Zaten edilgen çatının mantığı, yüklemin gösterdiği işin gizlenmesidir. Örneğin “Alper arabayı özenle yıkadı.” cümlesinde arabanın kim tarafından yıkandığı bellidir. Burada işi yapan kişi olan Alper gerçek öznedir. Fakat bu cümleyi “Araba özenle yıkandı.” şeklinde kullanırsak, burada arabanın kim ya da kimler tarafından yıkandığı gizlenmiş olur. İşte bu cümlenin çatısı edilgendir. Edilgen çatılı cümlelerde özne gösterilmediği zaman varsa nesne, özne görevi yüklenir ki buna da “sözde özne” denir. Bunun için bu cümledeki “araba” sözde öznedir. Tam burada cümlenin çatısı yine edilgen kalmakla birlikte, “tarafından” gibi bir kelime yardımıyla işin kimlerce yapıldığını gösterelim: “Araba görevliler tarafından özenle yıkandı.” cümlesinde yüklem edilgendir; fakat işi yapan gösterilmiştir. İşte bu cümlede “görevliler” örtülü özne göreviyle kullanılmış olmaktadır.
Örtülü öznenin kullanılabilmesi için iki şartın sağlanması gerekir: Bunlardan birincisi cümlenin yükleminin mutlaka edilgen olması, ikincisi ise cümlede “… tarafından, etkisiyle, yüzünden, nedeniyle, -ca” gibi ek veya kelimelerle öznenin gösterilmesidir. Yüklemin edilgen olması tek başına yeterli değildir; çünkü edilgen çatılı fiiller yüklem olduğunda bazen cümledeki nesne, öznenin yerini tutabilir ki burada sözde özne kullanılmış olur. Unutulmamalıdır ki sözde öznenin olduğu cümlelerde özne tamamen gizlenmiştir, bunun için nesneye özne görevi yüklenir. Fakat örtülü öznenin kullanıldığı cümlelerde özne apaçık gösterilmektedir; fakat cümlenin yüklemi hâlâ edilgen yapıdadır. Şimdi tüm bu dediklerimizi dört özne türünü de açıklayacak şekilde belirtelim:
1. Gerçek özne: İşi yapan doğrudan verilir, yüklem etkendir.
2. Gizli özne: İşi yapan söylenmez, yüklem etkendir, özne şahıs zamirlerinden biri olabilir.
3. Sözde özne: İşi yapan gizlenir, yüklem edilgendir, nesne özne görevini üstlenir.
4. Örtülü özne: İşi yapan cümlede verilir, yüklem edilgendir.
ÖRN: – Çocuklar marketin camını kırmışlar. (gerçek özne)
– (Onlar) Marketin camını kırmışlar. (gizli özne)
– Marketin camı kırılmış. (sözde özne)
– Marketin camı çocuklar tarafından kırılmış. (örtülü özne)
Yukarıdaki örneklerde özneler kalın işaretlenmiş ve cümle sonunda gösterilmiştir. Görüldüğü üzere, bir cümlede örtülü özne olabilmesi için mutlaka yüklemin edilgen çatılı olması gerekir. Ayrıca cümlenin içinde işi yapanın “tarafından, yüzüden, etkisiyle, nedeniyle, -ca” gibi kelime ve ekler kullanılarak gösterilmesi gerekir.
Örtülü Özne Örnekleri
– Hırsızlar polis tarafından yakalandı.
– Bahçedeki ağaçlar fırtınanın etkisiyle devrilmiş.
– Okullar valilik tarafından tatil edildi.
– Kar yağışı nedeniyle yollar kapandı.
– Bu ören yeri belediyemizce bakıma alınmıştır.
– Bu oyun öğrenciler tarafından çok beğenildi.
– Yeni doğan bebek annesi tarafından terk edildi.
– Kıyılarımız düşman askerlerince işgal edilmiştir.
– Yapılan konuşma çalışanlar tarafından protesto edildi.
– Konuşmaya gürültü yüzünden ara verildi.
– Yardım kampanyası milletimiz tarafından çok ilgi gördü.
Yukarıdaki cümlelerin tamamında örtülü özne kullanılmıştır. Tüm yüklemler edilgendir ve özne çeşitli kalıplarla cümle içerisinde verilmiştir.
Orkun KUTLU
