Türkçede ortak kök diye tabir edilen, hem isim hem de fiil olarak kullanılabilme özelliğine sahip bazı kökler bulunmaktadır. Bu köklerin iki anlamı arasında anlam ilgisi varsa, bunlar ortak kök olarak adlandırılırlar. Öncelikle “kök” kavramını açıklayalım: Bir kelimenin, anlamlı en küçük parçasına kök denir. Kökler, mutlaka kelimenin cümlede kullanıldığı anlamla bağlantılı olmalıdır. Bu konuda ayrıntılı bilgiyi “Kök nedir?” başlıklı yazımızdan alabilirsiniz.
Bir kök, eğer “-mek / -mak” eki alabiliyorsa buna fiil kökü, bu eki aldığında anlamsız oluyorsa bunlara da isim kökü denilmektedir. Bununla birlikte bazı kökler “-mek / -mak” yapım eki alsa da almasa da anlamlı olabilir. Yani hem isim hem de fiil olarak kullanılabilirler. Örneğin “barış” kelimesi. İsim olarak da fiil olarak da anlamlıdır. Dahası iki anlamı da birbirine çok yakındır. İşte bu köklerin isim ve fiil şekillerinin anlamı eğer birbirine çok yakınsa veya en azından ciddi bir anlam bağı varsa bunlara “ortak kök” denilmektedir.
Anlamları değişmeden hem isim hem fiil olabilen kökler “ortak” kök olarak adlandırılmaktadır. Bu tanımı örnekler üzerinde daha iyi anlayabilirsiniz: “Boya” kelimesini görünce “boya” ve “boya-“ kökleri aklımıza gelir. Bu iki kelimenin de anlamı ortaktır, ikisi de boya ile ilgilidir. O hâlde bu kökler ortak köktür. Veya “güven” kelimesi, hem isim hem fiil şekliyle kullanılabilir ve anlamları birbirine çok yakındır.
NOT: Ortak köklerle sesteş kökler birbirine karıştırılabilmektedir. Altın kural şudur: Türkçenin ses yapısı itibariyle bir kök hem isim hem de fiil olarak kullanılabilmelidir. Eğer kökün isim ve fiil şekli arasında bir anlam ilgisi varsa bunlara ortak kök; anlam ilgisi yoksa bunlara sesteş kök denir. Ortak kökte kelimenin anlamı değişmez!
Ortak Kök Kelime Örnekleri:
Damla, dövüş, barış, güreş, boya, göç, eski, ekşi, güven, kuru, yasa, yayla, yarış, tat, toz, yama, dik, sıva…
Ortak Kök Cümle Örnekleri:
– Üzerinde eski bir ceket vardı. (isim)
– En sevdiğim ayakkabım eskidi. (fiil)
– Resimde boş bırakılan yerleri boyadım. (fiil)
– Dün bir takım kuru boya aldım. (isim)
– Dolaptaki yoğurt bir günde ekşimiş. (fiil)
– Ekşi yiyince dişlerim kamaştı. (isim)
– Hakemin düdüğüyle yarış başladı. (isim)
– Seninle yarışmak benim için bir gururdur. (fiil)
– Yemek yerken üstüme yağ damladı. (fiil)
– Suyun içerisine ilaçtan bir damla koy. (isim)
Orkun KUTLU
