Her edebi metnin bir türü vardır. Bir metnin türünü bulabilmek için onun konusuna, dil – anlatım özelliklerine ve metnin başka özelliklerine dikkat etmek gerekir. Bunlar metnin türüne göre farklılık gösterdiği için, metnin birkaç özelliği onun türünü anlamamızı sağlayabilir. Her kademeden sınavda oldukça sık karşımıza çıkan bu konu hakkında ayrıntılı bilgi vermeye çalışacağız.
Hikaye ve roman gibi ortak özelliği olan birçok metin türü olduğu için, sadece bir özelliğine bakılarak metnin türünü belirlemek imkânsızdır. Bunun için türünü belirleyeceğimiz bir metnin birden çok özelliğine bakmamız gerekmektedir. Örneğin romanda da yer, zaman ve kişi kadrosu vardır, hikayede de. Ama romanda bu ögeler çok daha yoğun ve karmaşıktır. Hikayede ise ögeler sınırlı sayıdadır ve basit formdadır.
Edebiyatımızda “makale, deneme, roman, öykü, şiir, destan, efsane, söyleşi…” gibi birçok edebî tür bulunmaktadır. Bir amaca yönelik yazılan her yazı, bu metin türlerinden birine mutlaka örnek teşkil etmektedir. Yani her yazının bir türü vardır. Yazıların klişe bazı özellikleri, onların türünü ortaya koysa da sorularda net cevabı bulabilmek için aşağıda sıraladığımız bilgilere dikkat etmeniz gerekir.
Metin Türleri / Pratik Bilgiler
– Bir metnin bir türü vardır. Yani hem deneme hem efsane türünde metin olmaz.
– Metnin türünü belirlerken konusuna, yazılma amacına ve dil – anlatım özelliklerine bakmak gerekir.
– Metin gündelik ve sıradan konuları ele alıyorsa deneme, bilimsel konulardan bahsediyorsa makaledir.
– Metinde bir deneyden bahsediliyor, akademik dil kullanılıyor ve kanıtlama amacı güdülüyorsa metnin türü makaledir.
– Milli ve yaşanması mümkün kahramanlıklar ön plandaysa metin destan türündedir.
– Yaşanmış veya yaşanması mümkün olaylar sınırlı -yani daha az- kişi, yer, zaman ve olay örgüsü ile anlatılıyorsa hikaye; bunun çok daha geniş çerçevede ele alınanı ise romandır.
– Yazar geçmişte yaşadığı bir olayı anlatıyorsa anı, bunları günü gününe yazıyorsa eseri günlük türündedir.
– Tanınan bir kişinin hayatını başka bir kişi yazarsa buna biyografi, kişi kendi hayat hikayesini yazarsa otobiyografi denir.
– Tekerleme ile başlayıp mutlu sonla biten, olağanüstü olayların ders verme amacıyla anlatıldığı metin türü masaldır.
– Metin soru – cevap şeklinde sürdürülüyorsa röportaj türündedir.
– Metinde bir kişiye veya düşünceye karşı çıkılıyorsa, onun eksik veya iyi yanları sıralanıyorsa eleştiri türündedir.
Bu bilgiler ışığında bir metnin türünü bulmak oldukça kolaydır. Öncelikle metnin ne amaçla yazıldığına bakmak, daha sonra onun dil – anlatım özellikleri üzerinde durmak ve konusunu belirlemek gerekir. Bu üç özellik, zaten metnin türünü anlamamızı sağlar. Bunlarla birlikte olay örgüsü var mı, düşünce yazısı mı yoksa olay yazısı mı, nesnel mi öznel mi gibi sorular sorarak eserin hangi metin türünde olduğu anlaşılabilir.
Örnek Sorular
1. SORU) – Konusunu günlük hayattan almaktadır.
– Yazar doğal ve içten bir dil kullanmıştır.
– Kanıtlama ve ikna etme amacı gütmez.
– Kişisel görüş ve düşüncelere yer verilir.
Yukarıda özellikleri verilen metin türü aşağıdakilerden hangisidir?
A) Günlük B) Gezi Yazısı C) Deneme D) Anı
ÇÖZÜM: Günlük türü, günü gününe yazılma özelliğiyle ön plandadır. Gezi yazısı, gezilip görülen yerleri anlatmak zorundadır. Anı ise geçmişte yazarın başından geçen bir olayı içermelidir. Bu özelliklerin hiçbiri gösterilmemiştir. Bahsi geçen dört özellik de, “deneme” türünün özellikleridir. Bu nedenle cevap “C” seçeneğidir.
2. SORU) Ben eserlerimde hep yaşanmış ya da yaşanması mümkün olayları ele alırım. İstanbul, Bursa veya Edirne gibi tarihi şehirlerde, yurdum insanının hayatını gözler önüne sererim. Etkileyici, akıcı ve sanatlı bir dille kaleme alırım cümlelerimi. Okuyucuya ders vermek ne haddime? Karmaşık olaylar arasında sürüklenirken, onlarca kahramanla arkadaşlık kurar, zamanın nasıl geçtiğini anlayamazlar. Bu da bana yeter.
Bu cümlelerin sahibi olan yazar hangi türde eserler verdiğinden bahsetmektedir?
A) Makale B) Roman C) Söyleşi D) Hikaye
ÇÖZÜM: Makaleler mutlaka bilimsel bir konuyu ispatlamak veya açıklamak için yazılırlar. Söyleşi kişinin kendisiyle veya bir başkasıyla sohbet ediyormuş gibi yazdığı yazılardır. Yazarın anlattığı metin türü hikayeye de romana da benzemekle birlikte, çok sayıda olayın olduğunu ve onlarca kahramanla arkadaşlık edeceğimizi bahsetmesi yönüyle hikayeden farklıdır. Çünkü hikayeler daha sınırlı yer, zaman, olay ve şahıs kadrosuna sahiptirler. Bu nedenle yanıt “B” seçeneğidir.
Orkun KUTLU
