Kelteminar Kültürü / Ön Türkler
Türkmenistan – Kazakistan stepleri boyunca görülen Orta Asya’nın en yaygın Neolitik/Kalkolitik kültürüdür. M.Ö. 5. bin yıldan 3. bin yılın sonlarına kadar uzanan bir tarihe sahiptir. Üç temel alt grubu içinde barındırır bunlar:
Akça grubu Derya Irmağı boyunca; Tuzkan grubu Zerefşan ırmağı boyunca ve Uzboyan grubu Karakum Çölündeki eski ırmak yatakları boyunca görülürler. Bu kültüre ait ilk merkezler 1939 yılında Harezm civarında tespit edilmiştir. Kazısı yapılan ilk merkez ise Djanbas yerleşimidir.
Erken yerleşimlerde sivri dipli çömlekler kullanılırken geç dönemde yuvarlak dipli çömlekler ortaya çıkmıştır. Yarı küresel çömlekler ve sığ yayvan çanaklar en tipik kap formlarıdır. Bezemeler bir çubuk ile yiv ve çentikler şeklinde yapılmış dalgalar ve noktalardan oluşmaktadır. Sarı aşı boyası ile yapılmış motifler de mevcuttur.
Janbaskal’da büyük yuvarlak bir ev bulunmuştur. Evin merkezinde bir ocak yer alır. Çatı ahşap ve çalı çırpıyla örtülmüştür. Zerefşan ırmağı kenarındaki Darbazıkır yerleşiminde ise köşeli mimariye geçildiği görülür. Dörtgen planlı yapılmış evin içinde ocak bulunmaz. Ocaklar evin bahçesine yapılmıştır.
Balık ağı ağırlıkları, olta kancaları ve zıpkınlar balıkçı bir ekonominin var olduğunu gösterir. Alageyik, karaca, at, eşek ve domuz gibi hayvanlar da tüketilmiştir. Koyun ve sığır Kelteminar kültüründe yoktur ancak son dönemlerine doğru dışarıdan alınmıştır. Son yıllardaki araştırmalar Kelteminar kültürünün en batıda Altay Dağlarına kadar yayıldığını gösteren önemli sonuçlar doğurmuştur. Altaylarda Kelteminar tipi ok uçlarının ele geçtiği merkezler: Titkesken, Krivoye ve Gulbisçe’dir.
Yüksek kaliteli çakmak taşından tek kanatlı şekilde yapılan ok uçları uzun saplara sahiptir. Dış bükey kenarları boyunca pulcuk düzeltiler ile işlendikleri görülmektedir. Bazı ok uçlarının geometrik mikrolitler üzerine yapıldığı anlaşılmaktadır.
Aral Gölüne dökülen Amuderya deltası ciarında balıkçılık ve avcılıkla uğraşan bir Orta Asya kültürü. Bu çevrede insanlar yerleşik bir hayat tarzı benimsemişlerdir.
Bu kültürün mensuplarının balıkçılık ve hayvancılıkla geçimlerini sağladıkları anlaşılmaktadır. Yapılan kazılarda avcılıkla ilgili araç, gereç ve silahlar(bıçaklar, çakmak taşından ok uçları) bulunmuştur.
