İşteş Fiiller / Çatı Nedir?
İşteş çatılı fiiller nedir, işteş çatı örnekleri ve soru çözümüyle konu anlatımını bu sayfada bulabilirsiniz. Fiilde çatı konusunun öznesine göre alt başlıklarından biri olan işteş fiiller, yüklemde gösterilen işin birden fazla kişi tarafından “birlikte” veya “karşılıklı” olarak yapıldığı anlamını ifade eden fiil çatısıdır.
İşteş fiiller, “-ş” ekini alırlar. Bu ek, geldiği kelimenin ses özelliğine göre “-ş, -ış, -iş, -uş, -üş” şeklinde olabilir. Bu çatı eki, yüklemde belirtilen işin karşılıklı olarak veya birlikte yapıldığını ifade etmelidir. İşteş fiil, mutlaka bu iki anlam özelliğinden birini taşımalıdır.
“Ormanın serin havasında kuşlar ötüşüyor.” cümlesinde, “ötüş-” fiili, o işin birlikte yapıldığı anlamını ifade etmektedir. Aynı şekilde “En sevdiğim iki arkadaşım bugün dövüştüler.” cümlesinde de “dövüş-” işinin karşılıklı olarak yapıldığı ifade edilmektedir. İşte bu şekilde birlikte veya karşılıklı yapılan işleri ifade eden fiiller, işteş çatılı kabul edilir.
Örnek: – Öğretmenin sözleri üzerine bütün sınıf gülüştü. (birlikte)
– Yıllar sonra karşılaşan iki aşık uzun süre bakıştı. (karşılıklı)
– Uzun bir aradan sonra dostlarımızla görüştük. (birlikte)
– Danışmanımla Mersin’de tanıştık. (karşılıklı)
NOT: Normalde fiiller “-ş” işteşlik ekini alarak bu çatıyı oluştururlar; fakat bazı fiiller işteş anlamı karşılayacak bir kalıp hâline gelmiştir. Bu kelimeleri eklerine ayırmak zor olabilir; fakat bunlar işteş çatılı olarak kabul edilir.
Örnek: Uzunca bir zamandan sonra tekrar barıştılar.
Güreşmek, sözleşmek, savaşmak, dertleşmek, yüzleşmek… kelimeleri de bu duruma örnek gösterilebilir.
UYARI: Kendi içerisinde “-ş, -iş, -uş” gibi işteşlik eklerine benzerlik gösteren ekler barındıran fiiller, işteş fiillerle karıştırılmamalıdır. İşteş fiilleri ayırmanın en güzel yolu, birlikte veya karşılıklı yapma anlamını aramaktır. Bu fiiller genellikle dönüşlü fiil olarak kabul edilir.
Örnek: – Bebeğimiz bir yaşına kadar hızlı gelişti. (dönüşlü)
– Boyumdan büyük işlere giriştim. (dönüşlü)
NOT: İşteş fiiller genellikle nesne alamazlar; yani geçişsizdir. Fakat bazı işteş fiiller, nesne alabilir.
Örnek: – Arkadaşımla arada bir yazışırız. (geçişsiz)
– Çaldıkları parayı bölüştüler. (geçişli)
ÖNEMLİ NOT: Bir fiilin işteş çatılı olabilmesi için, fiilde belirtilen işin birden fazla kişi tarafından yapılması ve fiilin birlikte / karşılıklı yapılma anlamı taşıması gerekir. Fakat bazı fiiller “-ş” işteşlik ekini almış gibi görünürler ve çoğul şahıslara göre çekimlenirler. Bu oldukça aldatıcı olabilir; fakat yapılan işin birlikte veya karşılıklı olmadığı görülürse, bu fiilleri işteş saymamak gerekir.
Örnek: – Uzun bir yolculuktan sonra İstanbul’a ulaştık.
– Yurt dışından gelen öğrenciler sınıfa alışamadılar.
Yukarıdaki örneklerde görüldüğü üzere kendi içerisinde “-ş” ekini barındıran bu kelimeler, çoğul şahıslara göre çekimlenmiş bile olsa işteş çatılı değildir. Çünkü bu iş birlikte veya karşılıklı yapılmış değildir.
Dönüşlü Cümle Örnekleri
Aşağıda işteş çatılı cümlelere çeşitli örnekler sıralanmıştır. Bu örneklere bakıldığında, kalın olarak gösterilen yüklemlerde hep birlikte / karşılıklı yapılma anlamı ve “-ş” eki vardır.
– İlkokul arkadaşımla çarşıda buluştuk.
– Park görevlisini gören çocuklar sağa sola kaçıştı.
– Öğretmenimizle bugün fiilimsileri çalıştık.
– Yırtıcı kuşlar köyümüzün üzerinde uçuşuyordu.
– Çocuklar heyecanla denize koşuştular.
– Hepimiz küçücük bir odaya doluştuk.
– Yolcular havalimanında bekleşiyordu.
– Herkes yeni arabanın başına üşüştü.
– Toplantıda yeni projeyi uzun uzun tartıştık.
– Onunla en son geçen ay görüşmüştüm.
– Yurtdışındaki arkadaşımla birkaç yıl mektuplaştık.
– Yıllar sonra gördüğüm arkadaşımla hasretle kucaklaştık.
– Kazandığımız parayı akşamüstü paylaştık.
Orkun KUTLU
