İkilem (dilemma), hem eğitsel açıklaması bulunan bir kavram hem de mantık, fizik, felsefe ve matematik yönü bulunan bilimsel bir terimdir. “İki” kökünden gelmektedir ve buradan anlaşılacağı üzere iki olası durumdan birini seçme konusunda kişinin kararsızlık yaşamasını ifade etmektedir.

Kişilerin iyi ve istenilen iki farklı yol veya yöntemden birini seçme durumundan farklı olarak, genellikle iki kötü ve istenilmeyen durumdan birini seçme konusunda yaşadıkları kararsızlığı ifade eder. Olumlu şeyler arasında seçim yapamama durumuna “kararsızlık“; olumsuz şeyler arasında seçim yaparken zorlanmaya ise “ikilem” denilmektedir. Buna rağmen bu iki kavram da dilimizde benzer durumlar için kullanılabilmektedir.

Türk Dil Kurumu ikilemi “İki önermesi bulunan ve her iki önermenin vargısı olan tasım. İnsanı istenmeyen seçeneklerden birini, çoğunlukla iki seçenekten birini izlemeye zorlayan tartışma, sorun veya usa vurma durumu” olarak tanımlamaktadır. “Aşağı tükürsem sakal, yukarı tükürsem bıyık.” atasözü bu tanımı örneklemektedir.

Bir örnek olay üzerinden ikilem kavramını açıklamaya çalışalım: Aytaç Bey, bir inşaat mühendisidir ve çok büyük bir projenin ihalesine katılarak kariyerinde başarılı bir işe girişmenin heyecanı içindedir. İhalenin yapılacağı gün, Aytaç Bey’in kızının mezuniyet toplantısı vardır. Aytaç Bey, kızının mezuniyetine giderse kariyeri için önemli bir işi kaçıracaktır. İhaleye gitse bu duruma kızı çok üzülecektir. İşte Aytaç Bey’in iki olumsuz durum karşısında yaşadığı duygu durumu ikilemdir.

İkilem terimi, mantık veya felsefede ilginç çıkarımlar yapmaya neden olabilmektedir. Normalde A ve B iddialarından yalnızca biri doğrudur. A yanlışsa B doğru; B yanlışsa A doğru demektir. Fakat bazen iki yanlış iddiadan birini seçme zorunluluğu yaratılıp, yanlış bir iddia doğru gibi gösterilebilmektedir. Örneğin “Ya fabrikadaki işçilerin bir kısmını işten çıkaracağız. Ya da şirket iflas edeceği için hepimiz işsiz kalacağız.” durumunda hangisini seçersek seçelim, kötü bir sonuç ortaya çıkacaktır. Bu durumunda yöneticiler işçi çıkarmayı seçecek ve yanlış bir yöntemi, doğru gibi kabul ettirecektir.

İkilem, günlük hayatta beyin hücrelerimizin ölmesine neden olacak kötü bir duygu durumudur. Bazen beynimizle kalbimiz kararsızlık yaşar, bazen de duygularımız veya mantığımız kendi içinde bir ikileme düşer. Her iki durumda da seçim yapmak gerçekten zor bir süreç yaşatır ve bu durum hiç istenmeyen bir ruh hâli yaratır.

Aşağıda ikilemde kalmış kişilerin kullandığı cümle örnekleri gösterelim:

– Derslerimi aksatmamak için bu geziye gelsem mi, bilmiyorum.
– Geri vermeyeceğini bildiğim hâlde borç mu versem, yalan mı söylesem?
– Yarınki Türkçe sınavına mı hazırlansam, matematiğe mi?
– Sana bunları anlatmam doğru olur mu, bilmiyorum.
– Ne anadan geçilir, ne yârdan…
– Bilmediğim hâlde soruyu işaretlesm mi, boş bırakıp zarar etmesem mi?
– Onu bu saatte aramam doğru olur mu?
– Gidip bu konuyu konuşsam mı, ölene dek sussam mı?
– Köpekten kaçsam mı, korkmuyormuş gibi mi yapsam?

Orkun KUTLU