Gerekçe anlamı taşıyan cümleler, bahsedilen bir eylemin gerçekleşme nedenini içeren ifadelerdir. Yani bir eylemin, olayın veya durumun gerçekleşmesi için cümle içerisinde geçerli bir neden belirtilmektedir. Bu tür cümleleri, “Bu işin gerçekleşmesi için gerekçe nedir, niye böyle bir sonuç meydana gelmektedir?” şeklinde bir mantık yürütebiliriz. Bu şekilde bu cümleleri açıklamak kolay olacaktır. Aslında neden – sonuç ve amaç – sonuç cümleleri, gerekçeli yargılara örnek gösterilebilir. Örneğin “Gururu kırıldığı için başarmaktan korkuyor.” cümlesinde, korkusunun nedeni gururunun kırılması olarak belirtilmiştir. İşte burada bir gerekçeli anlatım söz konusudur.
Doğrudan gerekçeli yargılar, “bu işin gerçekleşmesi için geçerli neden” ifade etmelidir. Örneğin, “Akşam toplantıya katılamayacağım; çünkü misafirlerim gelecek.” cümlesinde kişi toplantıya katılmayışına gerekçe olarak misafirlerini göstermiştir. Fakat sorularda her zaman böyle geçmediğinden, neden-sonuç veya amaç-sonuç cümlelerini de gerekçeli yargı olarak düşünmemiz gerekebilir. Herhangi bir davranışın, eylemin, isteğin gerçekleşmesini bir nedene bağlı olarak bildiren yargılara gerekçeli cümleler denir. Bu tür yargılarda eyleme sorulan “niye, neden, niçin” sorularına cevap alınabilir. “Sınavı kazanmak için çok çalışmam gerekiyor.” cümlesinde amaç – sonuç ilişkisine dayalı bir gerekçe vardır. “Niye çok çalışman gerekiyor?” sorusunun cevabı, kişinin gerekçesidir.
Örnek: – Yüksekten korktuğum için gondola binmek istemiyorum.
– Yeterli param olmadığı için bu arabayı satın alamayacağım.
– Sizinle görüşmek istemiyorum; çünkü aramızda bir güven sorunu var.
– Teklifinizi kabul edemem; çünkü farklı dünyaların insanlarıyız.
– Uzun zamandır sağlık sorunlarım yüzünden maç yapamıyorum.
– Sizin görüşlerinizi anlamam zor; zira çok uç örnekler sunuyorsunuz.
– Parfüm kokusunu alerjim olduğundan sevmiyorum.
– Telefonla konuşmayı sevmiyorum, çok vaktimi alıyor.
– Matematiği bir türlü sevemedim, yıldızlarımız uyuşmuyor.
– Çok geciktim, kusura bakmayın. Yolda çok trafik vardı.
Örnek Sorular
1. Aşağıdaki afişlerin hangisinde, bir öneri gerekçesiyle birlikte verilmiştir? (SBS / 2011)
A) Damlayan bir musluk bir günde yedi kova su harcar.
B) Kirli ellerde ne kadar çok mikrop yaşıyor biliyor musunuz?
C) Suyumuza sahip çıkalım. Bir damla suya muhtaç kalabiliriz.
D) Ne kadar su harcadığına dikkat et. Muslukları kontrol et!
Çözüm: Yanıt olacak cümlede hem bir öneri hem de bir gerekçe olmalı. İki anlamı birden karşılayan seçenek “C” şıkkıdır. Çünkü burada “suyumuza sahip çıkalım” önerisi, bu suya muhtaç kalma riskiyle karşılaşmama gerekçesine bağlanmıştır. Doğru yanıt budur.
2. Aşağıdaki atasözlerinin hangisinde “gerekçeli” bir yargı söz konusudur?
A) Dostun attığı taş, baş yarmaz.
B) Bakarsan bağ olur, bakmazsan dağ olur.
C) Taş yerinde ağırdır.
D) Bir elin nesi var, iki elin sesi var.
Çözüm: Bir bahçenin bağ olabilmesi için bakımını yapıp, emek verilmesi gerektiği ifade edilen “B” seçeneği, gerekçeli bir yargı olduğundan doğru cevaptır.
3. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde eylem “nedeni ve gerekçesiyle” birlikte verilmiştir?
A) Niye günlerin bakıra çalan rengi, içinde var sandığın efsunla çarpışır?
B) Dalga vurdukça gider gelir çakıl taşları, hareket içlerinde değildir.
C) Şimdi, güldüğünde neşesi kimseye ulaşmıyor sanıyor.
D) Kendisine ulaşan ve kendini sevdiren ay ışığının altında titrer.
Çözüm: Gerekçe cümlelerinde “neden, niye” sorularına cevap aranır. “B” seçeneğinde “çakıl taşlarının hareketi neden içlerinde değildir?” şeklinde bir soru sorduğumuzda, “çünkü bu hareket dalgalar sayesinde olmaktadır.” cevabını cümleden alabiliriz. Diğer seçeneklerde böyle bir anlam olmadığı için, doğru yanıt budur.
Orkun KUTLU
